Terminologia Ewagriusza

Ewagriusz rozwinął precyzyjną i spójną terminologię opisującą kolejne etapy na drodze duchowego postępu. Niektóre z najważniejszych określeń przedstawiamy poniżej.

Acedia: Pojęcie często tłumaczone w niedokładny sposób jako „lenistwo"; bardziej poprawne jest rozumienie tego słowa jako „apatia" lub „znie­chęcenie". Stanowi jedną z ośmiu złych „myśli" (logismoi).

Apatheia: Beznamiętność, niecierpiętliwość; wolność od destrukcyjnych namiętności. Nie przypomina znaczeniem angielskiego [i polskiego (uwaga tłum.)] słowa „apatia"; oznacza raczej stan absolutnego spoko­ju, który sięga aż do głębi nieświadomości, opanowany spokój w ob­liczu codziennych przeciwności losu. Według Ewagriusza osiągnięcie tego stanu oznacza przejście od praktyki ascetycznej (praktike) do ży­cia opartego na mistycznym poznaniu (gnostike).

Epithymia lub epithymetikon: Pożądliwa część duszy, tj. źródło pragnień, szczególnie tych związanych z cielesnością (a zatem zjedzeniem, sek­sem, zdrowiem). Razem z częścią popędliwą tworzy namiętną stronę duszy. Cnotami części pożądliwej są wstrzemięźliwość, miłosierdzie i powściągliwość.

Gnostike: Etap związany z poznaniem i wiedzą(gnósis). Ewagriusz używa tego określenia, gdy pisze o późniejszym etapie życia monastyczne­go, o życiu polegającym na mistycznym poznaniu. Czasami porównuje je z wcześniejszą fazą opartą na ascetycznej praktyce (praktike). Dla Ewagriusza „gnostyk" to dojrzały mnich, abba, który ostrożnie przeka­zuje swoje spostrzeżenia grupie uczniów.

Henada: „Jedność", termin Ewagriusza określający pierwotną wspólnotę czystych intelektów zjednoczonych w Bogu w kontemplacyjnej wie­dzy. Według Ewagriusza ta pierwotna jedność zostanie odnowiona na końcu czasu, który nazywa on „ósmym dniem".

Kenesis: Dosłownie „ruch"; ewagriańskie określenie prekosmicznego upadku czystych intelektów (logika).

Kephalaia: Rozdziały. Większość dzieł Ewagriusza składa się z licznych „rozdziałów", które właściwie są krótkimi ustępami, obejmującymi najczęściej od jednego do czterech zdań. Setka takich rozdziałów nazy­wana j est centurią.

Logika: Istoty rozumne. Według Ewagriusza były pierwszymi, oryginalny­mi stworzeniami istniejącymi przed prekosmicznym upadkiem w ciała. Istoty te były czystymi intelektami (noes). Kiedy doszło do prekosmicz-nego upadku, stały się duszami. W drugim stworzeniu Bóg zamknął te upadłe dusze w ciałach aniołów, ludzi bądź demonów.

Logismoi: Myśli. Dla Ewagriusza, podobnie jak i dla całej tradycji pustyni, słowo to ma w zasadzie negatywną konotację, np. „złe myśli". W systemie Ewagriusza istnieje osiem rodzajów złych myśli: (1) obżar­stwo, (2) nieczystość, (3) chciwość, (4) smutek, (5) gniew, (6) acedia, (7) próżność, (8) pycha. Każda ze złych myśli posiada odpowiadające­go j ej demona.

Logistikon: Racjonalna, rozumna część ludzkiej duszy, najwyższa z trzech. Ewagriusz czasami przeciwstawia ją pozostałym dwóm, namiętnym częściom duszy: thymos i epithymia. Cnotami rozumnej części duszy są roztropność, bystrość, mądrość.

Nous: Umysł, intelekt. Najwyższa część ludzkiej osoby, obraz Boga we­wnątrz człowieka. To element kontemplatywny, część, której naturalną aktywnością jest modlitwa. Według Ewagriusza pierwsze stworzenie - przed kreacją tego widzialnego wszechświata - było stworzeniem przez Boga jedności czystych intelektów (noes).

Physike: Dosłownie: „fizyka". Dla Ewagriusza nie oznacza ona naukowe­go badania natury, chodzi tu raczej o mistyczną kontemplację świata stworzonego - dar dostrzegania Bożej obecności w stworzeniu. Jest pierwszym z dwóch stopni poznania (gnostike).

Praktike: Praktyka, a dokładniej, praktyka życia ascetycznego. Ewagriusz odnosi ten termin do wcześniejszego etapu życia monastycznego. Obej­muje on zdobywanie cnót, a także oczyszczenie i naukę tego, jak wal­czyć z „myślami". Celem jest uwolnienie od namiętności (apatheid).

Teologia: Dla Ewagriusza nie jest to akademickie studiowanie doktryny, a raczej posiadanie mistycznej wiedzy o Bogu w Trójcy - drugi, wyż­szy stopień poznania.

Theoria: Kontemplacja. Dla Ewagriusza kontemplacja jest naturalną aktywnością umysłu. Rozróżnia on dwa rodzaje kontemplacji: kontemplację natury - świata stworzonego, i kontemplację Boga.

Thymos lub thymikon: Popędliwa część duszy; w negatywnym znaczeniu źródło gwałtownych namiętności, takich jak gniew lub strach; w pozy­tywnym - energia duszy. Razem z częścią pożądliwą(epithymia stano­wi namiętną część duszy. Cnotami tej części są męstwo i wytrwałość.

Za: William Harmless SJ, Chrześcijanie pustyni. Wprowadzenie do literatury wczesnego monastycyzmu. Tytuł oryginału: Desert Christians - An Introduction to the Literature of Early Monasticism. Przekład: Marta Höffner. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wydanie I, Kraków 2009. Seria MYSTERION