Poszukiwanie czystości serca

Tło

Pojęcie czystości serca (puritas cordis), mające ko­rzenie w tradycji biblijnej nie było dla Kasjana czymś nowym. Nie było także innowacją wprowadzenie go w Przedmowie do Rozmowy 1 - długa homilia o wy­rzeczeniach w księdze 4 Reguł kończy się tym tema­tem. Do czasów Kasjana „czystość serca" stała się już uprzywilejowanym pojęciem, którego chrześcijańscy i monastyczni pisarze używali na opisanie moralnej i duchowej jedności Miało ono początek w Starym Testamencie i odnosiło się do przestrzegania czystości rytualnej. Pojęcie to przeszło do chrześcijańskich tek­stów, aby skoncentrować się na unikaniu złych myśli. Od czasów Platona „czystość" oznaczała jasność za­miarów, wolność od rozproszeń czy niepotrzebnych przeszkód, prostotę ciężko zdobytą w doświadcze­niach, zarówno dla przedchrześcijańskich, jak i chrze­ścijańskich pisarzy. Jako owoc filozoficznej lub asce­tycznej dyscypliny, czystość nie była cnotą dla niewypróbowanych. Jak zauważyła amerykańska autorka Flannery O'Connor: „Myślę, że zwrot «naiwna czy­stość" jest wewnętrznie sprzeczny. Nie sądzę, żeby czystość była skromną niewinnością, nie myślę, że jest ona cechą dzieci i idiotów. Uważam, że jest to coś, co przychodzi z doświadczeniem lub łaską, tak że nigdy nie może być naiwne". Ona, podobnie do Kasjana i jego poprzedników, widziała czystość nie jako dzie­wiczy stan, chroniący przed zepsuciem, ale jako cnotę człowieka stającego się w pełni żywym, mimo i dzięki ranom pozostawionym w sposób nieunikniony przez życie.

Temat czystości jest więc nawet bardziej wszech­obecny w pismach Kasjana niż czystość serca. Podczas gdy puritas cordis jest niewątpliwie ulubionym przez Kasjana sposobem nazywania doskonałości mo­nastycznej, dodatki synonimicznych określeń, takich jak czystość umysłu (puritas mentis) i czystość duszy (puritas animae) oraz podobne w zamyśle - czystość ciała czy czystość modlitwy, w czwórnasób pomnażają ogólną liczbę takich zwrotów. Rozważę kilka z tych pochodnych zastosowań puritas i purus w dyskusji o czystości i nieustannej modlitwie w rozdziałach 4-6.

Ewagriusz określił, że celem „praktycznego życia" ma być „oczyszczony umysł". Idąc za chrześcijańską tradycją platońską, odczytywał „serce" jako biblijny ekwiwalent „umysłu" (gr. nous, łac, mens), rozumia­ny jako nadrzędna i integrująca funkcja duszy. Ro­zumienie przez Kasjana puritas cordis jako „wycisze­nia" czy „stałości" serca wskazuje na inny element Ewagriańskiego modelu życia monastycznego - kon­trowersyjną doktrynę apatheia, „beznamiętności", którą Ewagriusz odziedziczył po stoikach i Klemensie z Aleksandrii i przeinterpretował na użytek swej du­chowej teologii.

Staranne unikanie przez Kasjana słowa apatheia - mimo zapożyczania innych terminów od Ewagriusza -o znacza więcej niż ostrożność dotyczącą kontrower­syjnych aspektów teologii jego mistrza. Termin apa­theia używany przez Ewagriusza łatwo było źle zro­zumieć. Na przykład Św. Hieronim wyjaśniał apatheia jako bezgrzeszność i potępił czelność takich twier­dzeń. Kasjan, wybierając „czystość serca" uniknął niezręczności dzięki technicznej i filozoficznej oczywi­stości terminu.

Biblijną podstawą doktryny czystości serca jest dla Kasjana zdanie Błogosławieni czystego serca, albo­wiem oni Boga oglądać będą (Mt 5,8). Kojarząc czy­stość serca z oglądaniem Boga, błogosławieństwo łą­czy „zadanie" i „cel". Jednocześnie fakt, że Kasjan rzadko cytuje ten konkretny tekst¹⁶, przypomina nam, że jego pojmowanie czystości serca nie opiera się je­dynie na jednym tekście biblijnym, ale zakorzenione jest w bogatej biblijnej i pobiblijnej tradycji.

W Rozmowie 1 cytuje błogosławieństwo tylko w zda­niu podsumowującym, zgodnie z wersją łacińską, któ­ra używa mundus („czysty") zamiast purus (Rozm, 1.10.5). Bogate wczesnochrześcijańskie nauczanie o czystości serca może wyjaśnić, dlaczego Kasjan uży­wa zwrotu puritas cordis a nie munditia cordis, który byłby bliższy tekstowi łacińskiemu Ewangelii św. Ma­teusza (5,8). Puritas Kasjana może być widziana ja­ko próba oddania greckiego katharotes, którego od czasu Platona używano na określenie fizycznej, mo­ralnej i duchowej czystości. Kasjan ewidentnie uwa­żał, że puritas pochodna od przymiotnika purus lepiej oddaje to złożone znaczenie niż mundus i munditia. Grecki oryginał błogosławieństwa natychmiast po­twierdza tę tradycję, ponieważ używa słowa katharos. To, że Kasjan rzadko cytuje Św. Mateusza 5,8, można przypisać, przynajmniej częściowo niedoskonałości je­go popularnego łacińskiego tłumaczenia.

Miejsce czystości serca w teologii monastycznej Kasjana

Kasjan był na pewno na tyle mądry, że raczej wolał wybrać biblijne zawiłości terminu „czystość" serca, niż ryzykować niewłaściwe zrozumienie pojęcia apatheia używanego przez Ewagriusza, ale pozostało mu zadanie wytłumaczenia, co czystość serca oznacza w kontekście monastycznym. Mimo nieco innego ję­zyka Kasjan jest wierny nauczaniu Ewagriusza o tym, że apatheia w sensie czystości serca jest jednocześnie celem i środkiem prowadzącym do czegoś większego. Czasami Kasjan kładzie nacisk na to, że czystość ser­ca jest celem sama w sobie, a kiedy indziej podkreśla wagę doświadczeń, które dzięki niej są możliwe: miło­ści, kontemplacji, poznania duchowego, nieustannej modlitwy, czystości, jedności z Bogiem, szczęścia nie­bieskiego. I znów podobnie jak Ewagriusz, Kasjan myśli o czystości serca jako o czymś dynamicznym, posiadającym stopnie do osiągnięcia. Pisze o dosko­nałej, nieustannej czy wysublimowanej czystości ser­ca, uznaje możliwość zmniejszenia lub utraty czysto­ści serca, a jej miarą według niego jest zdolność do kontemplacji, którą ona umożliwia, oraz potencjalne przeszkody, które ją niszczą. Nie definiuje różnych stopni czystości serca tak dokładnie, jak Ewagriusz zrobił to w przypadku apatheia. Jak pokażę to póź­niej w stosunku do rodzajów kontemplacji, Kasjan ma tendencję do upraszczania schematów Ewagriusza i unika jego wysoce technicznego słownictwa.

Za: Columba Stewart OSB, Kasjan Mnich, Kraków - Tyniec 2004, [źródła monastyczne t. 34, (opracowania, t. 6), przekład Teresa Lubowiecka