Człowieczeństwo – koncept intelektualny odwiecznie powstający w Bożym Umyśle

Do prymordialnych przyczyn czy idei, jakie znajdują się w Stwórczej Mądrości, należy również ta, która objawia Boga w pewien szczególny sposób ze względu na swą zdolność poznania. Jest to Stworzona Mądrość, idea człowieczeństwa, którą Eriugena definiuje jako „pewien koncept intelektualny, który odwiecznie powstaje w Bożym Umyśie" (Periphyseon IV). Wszystkie stworzenia są objawieniami Boga, lecz to człowieczeństwo w swym stanie idealnym ujawnia Go w niepowtarzalny i wyjątkowy sposób. Człowieczeństwo (i ludzkość) jest prawdziwym i jedynym „obrazem Boga" (Rdz 1,26), ponieważ, podobnie do swego Boskiego źródła, zdolne jest do poznania. Nawet jeszcze bardziej przypomina ono Boga, gdyż nie wie, czym jest (ściślej mówiąc, nie chodzi tu o coś, lecz pewną dynamiczną potencjalność), wie za to jednak, że jest, posiada mianowicie samoświadomość, tak jak ma ją transcendentalnie Bóg. Mocno negatywna teologia Eriugeny pociąga za sobą równie mocno negatywną antropologię:

Dla tych, którzy zastanawiają się nad sobą i swym Bogiem, jeszcze cudowniejsze i piękniejsze jest to, że bardziej należy chwalić umysł ludzki, gdy trwa w nieświadomości, niż gdy trwa w wiedzy. Albowiem bardziej godne jest pochwały nie wiedzieć, czym jest, niż wiedzieć, że jest, podobnie jak w wychwalaniu boskiej natury przeczenie jest potężniejsze i bardziej spójne, niż twierdzenie (Periphyseon IV).

Konsekwencje tezy mówiącej, iż ludzka subiektywność i boska subiektywność są w zasadzie tym samym w swym zaprzeczeniu pojęć, są doprawdy zdumiewające. Sam Bóg jest podmiotem (nie przedmiotem) ludzkiego poznania Boga. W jednym miejscu swej Homilii do Prologu Ewangelii Jana irlandzki myśliciel wkłada w usta Boga skierowane do nas słowa: „To nie wy mnie poznajecie, lecz to ja sam poznaję siebie samego w was przez mego Ducha, gdyż wy nie jesteście substancjalnym światłem, lecz [jedynie] uczestnikami światła istniejącego samoistnie". Z perspektywy stworzenia człowieczeństwo jako pierwotna przyczyna, czy Stworzona Mądrość, spełnia w wyjściu wszystkich rzeczy rolę korelatywną względem Stwórczej Mądrości Słowa. Jako samoświadoma przyczyna bytująca w Umyśle Boga człowieczeństwo zna - faktycznie w drugiej formie natury, a potencjalnie w trzeciej - wszystkie byty we wszechświecie.

Za: Bernard McGinn, Patricka Ferris McGinn, Mistycy wczesnochrześcijańscy. Wizje Boga u Mistrzów duchowych, seria: MYSTERION, przekład: Ewa Elżbieta Nowakowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008