Bacon – świadek rzeczywistości infernalnej

Ukrzyżowania Bacona, to dla niego „żywe” ucieleśnienie zła, diabelskie signum temporis. Domaga się ona, wręcz wymusza na widzu, postrzeganie i interpretację w perspektywie eschatologicznej:

"To jest absolutnie doskonałe unaocznienie zła. To niejako potwierdzenie w sztuce intuicji manichejskich. Zło, które w taki sposób manifestuje się za pośrednictwem formy artystycznej, zdaje się posiadać substancjalne, osobowe istnienie. Albowiem jedynie posiadając substancjalny byt, zło zdolne jest nasycić formę artystyczną. Taka niepokojąca rzeczywistość artystyczna zaistniała dopiero w naszych czasach, sztuce dawnej obce były takiego rodzaju doświadczenia. Zło ucieleśniało się w sztuce dopiero w realizacjach Bacona. Wydaje mi się, że fakt, iż zaistniała taka możliwość, stanowi znamię czasów ostatecznych. Zło w sztuce Bacona jest tak nieskończenie groźne właśnie dlatego, że zdaje się zawierać byt substancjalny. Obrazy Ukrzyżowań Bacona wydobywają z aktu ukrzyżowania aspekt infernalny nie mający żadnego zakorzenienia w metafizycznym przezwyciężeniu zła. Ukazują coś, co można nazwać złem absolutnym. I to jest mistrzowsko zrealizowane. I dlatego jest tak groźne. To jest coś co może napawać tylko lękiem”.*

Malarstwo Bacona jest widomym „dowodem” na bliskość i realność eschatonu, Sądu Ostatecznego. Sytuacja w której zaistniała możliwość realizacji i funkcjonowania osobowego zła w sztuce jest – powiada artysta – zapowiedzą nadejścia czasów ostatecznych. „Bacon to wspaniały malarz, świadek rzeczywistości infernalnej, a XX wiek, było nie było, był najbardziej infernalny w całej historii naszego gatunku”.**

Pojawienie się artystycznej manifestacji zła w sztuce sugeruje niedwuznacznie realną obecność Antychrysta w świadomości współczesnej. Nie znaczy to rzecz jasna, że Bacona łączyły jakieś związki z tą personą.*** Chodzi jedynie o to, że zło pojawiło się w jego sztuce naocznie i w postacie osobowej. Nie medium jest tu ważne (artysta może być osobą „pozytywną”, choć bez wapienia z tragicznym znamieniem), ale końcowa wizja artystyczna. Konsekwencją inkarnacji Chrystusa stała się możliwość zaistnienia w sztuce jego Oblicza. Obecnie sztuka ujawniła również możliwość do tej pory niezrealizowaną albo zrealizowaną w sposób niepełny: sportretowania Antychrysta. Malarstwo Bacona jest tego wyrazem. Może na tę intuicję naprowadzić poeta w utworze z angielskim malarzem w roli głównej, kiedy mówi, że w jego obrazie ukrzyżowany Bóg zmienił się w mięsny ochłap.

Bacon osiągnął transformację

ukrzyżowanej osoby

w wiszące martwe mięso

wstał od stolika i powiedział cicho

tak oczywiście jesteśmy mięsem

jesteśmy potencjalną padliną

kiedy idę do sklepu rzeźniczego

zawsze myślę jakie to zdumiewające

że to nie ja wiszę na haku.****

Tu dochodzimy do sfery prawdziwie niepojętej, stajemy na progu rzeczywistości trudnej do dyskursywnego ogarnięcia. Na granicy niedającej się wyjaśnić w kategoriach przyczynowych czy logicznych – alchemii sztuki. Nie ma bowiem żadnych dobrych racji by z rzeczywistości zasadniczo infernalnej sztuka mogła wyciągnąć pierwiastki nacechowane wartościami dodatnimi, pozytywnymi. W jaki sposób w świecie opanowanym przez zło możliwe jet piękno? Jak dochodzi do tej alchemicznej bez mała transmutacji? Jak to się dzieje, że w zwałach popiołu dostrzec można światło? Nowosielski kwestionuje rutynowy sposób myślenia o tych sprawach, odwraca tradycyjną hierarchię: „Nie stawiajmy sprawy na łowie: nie to jest istotne, w jaki sposób zło może zaistnieć w świecie piękna, lecz to, w jaki sposób piękno może zaistnieć w uniwersalnym środowisku zła. Dla mnie istotne jest to, w jaki sposób świadomość ludzka przetwarza elementy zła na dobro i piękno”. ******

* Mój Chrystus. Rozmowy z Jerzym Nowosielskim. S 11

** czy Bóg się wycofał? Jerzy Nowosielski w rozmowie z D.Suską, w: oblicza śmierci we współczesnej sztuca polskiej. Katowice 2001., s.147

*** Nowosielski mówi jednoznacznie: „Jego malarstwo jest rzeczywiście satanistyczne, chociaż sam Bacon był bardzo dobrym człowiekiem, i to nie jego wina, że tak mu wyszło. To był jego los – przypadło mu świadczenie o realności zła w rzeczywistości empirycznej” . Tamże, s 147

**** Różewicz, Francis Bacon, czyli Diego Velasquez na fotelu dentystycznym, w: zawsze fragment, Wrocław 19966

***** Podobne pytania stawia Klaus Berger w swoim o złu i diable: „Pytanie o zło na świecie stawiane jest często w duchu teodycei „Jak Bóg mógł do tego dopuścić?” A najwyższy już czas, żeby spytać odwrotnie: skoro istnieje tak wiele zła, to skąd się bierze dobro i piękno? - K. Berger, Po co jest diabeł, przełożył S. Wolski, Poznań 2007, s129. Nawiasem mówiąc: drugie pytanie w istocie jest zasadne, ale pod warunkiem, że nie uchyla pierwszego.

Za: Dariusz Czaja, Lekcje ciemności

ss. 112-114