Gestalt. Inspiracje filozoficzne - egzystencjalizm

Trudno poruszać się w obszarze humanistyki bez odwoływania się do filozofii. Nie inaczej jest w przypadku humanistycznego paradygmatu w psychologii i pedagogice, który nierozerwalnie związany jest z myślą egzystencjalną, najogólniej rozumianą „jako rodzaj spekulacji filozoficznej, która opiera się na przeciwstawieniu jednostki, niepowtarzalnej i wolnej, stadu, tłumowi czy społeczeństwu masowemu. Egzystencjalizm zakłada również, że wszyscy ludzie ponoszą całkowitą odpowiedzialność za sens swojej egzystencji i samookreślenie.”* Wśród czołowych egzystencjalistów można wymienić S. Kierkegaarda, K. Jaspersa, M. Heideggera, M. Bubera, G. Marcela, J.P. Satre’a, ale warto zaznaczyć, że idee egzystencjalne obecne były w już utworach F. Nitzschego, F. Dostojewskiego. Ponieważ jednak w egzystencjaliźmie nie istnieje jedna spójna narracja filozoficzna, warto uwypuklić najistotniejsze myśli, ważne dla współczesnej pedagogiki, odwołującej się do psychoterapii Gestalt.

Przede wszystkim, podkreślić należy odrzucenie pozorów obiektywizmu zarówno w naukowym jak i transcendentalnym wydaniu i tym samym uznanie subiektywizmu w postrzeganiu świata przez jednostkę. Przykładem może być – jak u S. Kierkegaarda - odsunięcie dogmatów i przyjęcie własnej, osobistej drogi do wiary, czy też – jak u J. P. Sartre’a – negacja prawd absolutnych, uniwersalnych reguł oraz nadawanie znaczeń i określanie własnych reguł przez każdego człowieka. Obaj myśliciele mówili o nieograniczonej wolności jednostki w podejmowaniu decyzji. Jest więc egzystencjalizm filozoficzną refleksją nad życiem, której podstawową cechą jest indywidualny i subiektywny punkt widzenia każdego człowieka. Jeśli zatem jednostka nieustannie może wartościować i dokonywać wyborów, to może także odrzucać istnienie zewnętrznych kryteriów pozwalających weryfikować prawdę i fałsz, dobro i zło. Człowiek jest więc punktem odniesienia dla siebie samego. I dlatego w myśleniu o edukacji, egzystencjaliści zwracają uwagę na ukształtowanie osoby w pełni autentycznej, świadomej swojej wolności, dla której każdy jej wybór stanowi akt tworzenia niepowtarzalnej wartości. Konsekwencją takiego myślenia o wolności jednostki jest specyficzny charakter relacji jednostki z otoczeniem społecznym i innymi ludźmi.

Myśl egzystencjalna stanowić może wsparcie dla pedagogów, którzy w filozofii poszukują odpowiedzi na pytanie, jakiego rodzaju zagrożenia niesie współczesność dla pokolenia młodych? W obecnym stadium rozwoju przemysłowo-technologicznego, człowiek zyskując większe poczucie komfortu materialnego, traci jednocześnie na kondycji psychicznej i humanistycznym wymiarze życia. I choć z jednej strony istnieje wiele koncepcji, które pretendują do roli antidotum na niedostatki współczesnego wychowania, to bez wątpienia - kultura konsumpcji, pop-kultura ma coraz większy wpływ na młodzież. Jak wyjaśnia to Z. Melosik - „socjalizacja w ‘z góry’ przygotowaną tożsamość jest logiczna wówczas, gdy cechy społeczeństwa i kultur, w której dana jednostka żyje, odpowiadają tożsamości. Tożsamość jednostki jest wtedy ‘nagradzana’ przez odnajdywanie swego wizerunku (niczym w lustrze) w tysiącach fenomenów społecznych. Dziś nie jest to już możliwe. Rzeczywistość, która zostanie przedstawiona (i w której żyjemy), jest w znaczącym stopniu sfragmentaryzowana . Tysiące sprzecznych prawd rywalizuje w niej ze sobą o status jedynej prawdy, relatywizując siebie nieustannie. Tysiące sposobów (re)prezentacji ściga się o status obiektywności. Kanon i różnica, lokalne i globalne, intelektualne i afektywne, popularne i elitarne. Typowe dla przeszłości rozróżnienia i binaryzmy na naszych oczach ‘wyparowują’.”*8 W opisanej wyżej, tak złożonej sytuacji można oczekiwać, że pedagodzy zaoferują współczesnemu człowiekowi kompetentne wsparcie. Jedną z możliwości wydaje się gestaltowska wizja edukacji, w której mamy do czynienia z egzystencjalnym spotkaniem ucznia i nauczyciela. Podczas takiego spotkania nie obowiązuje jakaś konkretna, szczegółowa teoria pedagogiczna, lecz raczej wydarza się niepowtarzalna możliwość doświadczania:

- swoich kompetencji samodzielnego uczenia się, rozwiązywania problemów w obecności facylitatora – nauczyciela wspierającego proces uczenia się;

- różnorodnych relacji między sobą i otaczającym światem;

- ustawicznej świadomości samego siebie – własnego ciała, własnych wrażeń sensorycznych, emocji, związków z otoczeniem, działania, etc;

- wrażliwości na otaczający świat z jednoczesnym rozwijaniem umiejętności skutecznego chronienia siebie w sytuacjach potencjalnie destrukcyjnych lub toksycznych.

*G. L. Gutek, Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk

2003, s. 111).

** Melosik Z., Kultura popularna jako czynnik socjalizacji, [w:] Kwieciński Z., Śliwerski B. (red.), Pedagogika.

Podręcznik akademicki, cz. I, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 69

Fragment pracy Gestalt. Filozoficzne i psychologiczne inspiracje dla pedagogiki.

Dr Wiktor Żłobicki

Uniwersytet Wrocławski