Człowiek u Izaaka z Niniwy

Izaak posługuje się pewnym schematem antropologicznym wywodzącym się od św. Pawła, rozbudowanym przez Orygenesa i w nauczaniu monastycznym zastosowanym już przez św. Antoniego Pustelnika, jako podstawa praktyki ascetycznej. Jest to schemat jakoś oparty na antropologii greckiej, ale czerpie od niej głównie poszczególne pojęcia, natomiast nie kopiuje platońskiego schematu, według którego ciało jest więzieniem duszy.

Duch ludzki jest najwyższą częścią człowieczeństwa. Pozostaje w zasadzie niedostępny dla zła. To w nim i przez niego działa Duch Boży. To duch jest miejscem kontemplacji, zachwycenia. W tekście ducha ludzkiego i Ducha Świętego wyróżniamy przez pisownię małą i dużą literą, ale to rozróżnienie nie zawsze jest oczywiste. Czasem trudno rozpoznać, czy Izaak pisze o działaniu Ducha Bożego, czy ducha ludzkiego.

Dusza ludzka składa się z części wyższej i niższej. Część wyższa to siedziba umysłu, intelektu, woli. Tu właśnie mieszka świadomość. Mniej więcej o tej części duszy pisze Izaak, gdy wspomina o sercu człowieka i skarbie, jaki to serce w sobie kryje.

Wolność człowieka jest dwuznaczna. Jest wielkim darem, ale jednocześnie to właśnie ona jest możliwością odwrócenia się od Boga i zwrócenia w dół, ku zmysłowości, cielesności. Ale też to właśnie wolność może skierować człowieka w górę, do ducha i ku Bogu. Izaak o tym nie pisze wprost, ale już Orygenes jasno twierdził, że nie jest możliwe trwanie duszy pośrodku, bez skierowania się w dół lub w górę. Teksty Izaaka w zasadzie potwierdzają takie rozumienie wolności i sytuacji człowieka. Gdy człowiek w sposób wolny skieruje się w górę, wolność wzrasta i staje się tą wolnością, o której pisał św. Paweł.

Rozum, umysł, intelekt, pamięć, osąd. Tych i innych pojęć Izaak używa, aby opisać władze duszy. Człowiek jest istotą rozumną i to właśnie umysł na bieżąco kieruje działaniami ludzkimi. Już sama mnogość pojęć świadczy o tym, że dla Izaaka właśnie te władze duszy, jej rozumność, to centrum człowieczeństwa. Dusza powinna kierować się rozumem w swoim dążeniu do Boga i tylko podążając za osądem rozumu, uniknie pobłądzenia.

Właśnie tu, w siedzibie umysłu i świadomości, duszę atakują myśli (logismoi), które rodzą się gdzieś na pograniczu duszy i są narzędziami demonów. Izaak nie zajmuje się pytaniem o pochodzenie myśli, a tylko opisuje szeroko ich działanie i sposoby walki z nimi.

Część niższa duszy to siedziba zmysłowości, tu właśnie atakują namiętności, które odciągają mnicha od jego dążenia ku Bogu.

Ciało samo w sobie nie jest istotnym źródłem aktywności, działań, choć Izaak pisze też o poruszeniach cielesnych. Jednak przede wszystkim ciało jest tym, co ogranicza człowieka, jest jego słabością. Walka z demonami, postęp ku Bogu, wszystko, co istotne, dzieje się w duszy człowieka.

W przedstawianym tekście Izaaka pojawia się także nieco inny, komplementarny z powyżej przedstawionym, schemat antropologiczny, wprost nawiązujący do św. Pawła (2 Kor 4,16), który pisał

Życie i twórczość Izaaka z Niniwy o człowieku zewnętrznym i wewnętrznym. U Izaaka człowiek zewnętrzny to zmysły nakierowane na percepcję świata materialnego i generalnie cała cielesność człowieka, jego zakorzenienie w tym świecie. Człowiek wewnętrzny to zmysły duchowe i w ogóle wszystkie wewnętrzne organy: rozum, umysł, intelekt, które umożliwiają nakierowanie się człowieka na sprawy ducha, dążenie ku Bogu. Między człowiekiem zewnętrznym a wewnętrznym jest duża symetria, na przykład każdemu zmysłowi cielesnemu odpowiada zmysł duchowy. Dlatego poznanie człowieka zewnętrznego pomaga nam poznać tego wewnętrznego. Między człowiekiem zewnętrznym a wewnętrznym istnieje głęboka jedność i współzależność. Dlatego praktyka ascetyczna dotycząca ciała ma wpływ na ducha, a z drugiej strony, nie można dążyć do doskonałości duchowej, nie uwzględniając cielesności człowieka.

Czytając Izaaka, trzeba pamiętać, że używał on tych pojęć intuicyjnie i nie troszczył się o systematyczny, konsekwentny wykład nauki o człowieku. Podany tu schemat ma tylko znaczenie pomocnicze.

Za: Św. Izaak z Niniwy, Gramatyka życia duchowego, wstęp, przekład z języka włoskiego, opracowanie i redakcja naukowa: Ks. Jan Słomka, Biblioteka Ojców Kościoła, Wydawnictwo „M”, Kraków 2010