Zwodniczy syreni śpiew nauki

Mityczne syreny, które uwodziły żeglarzy greckich, twierdziły, że wiedzą „o wszystkich ziemskich dolach i niedolach". Taki jest zresztą ideał „mądrości" ludowej: wiedzieć wszystko, znać konkretnie, a nie tylko - jak chciała uczona filozofia - zgodnie z najwyższymi zasadami (ex rationibus altioribus). Ta ostatnia rzeczywiście oddala się od pierwotnego ideału „mędrca". Między tymi dwiema postawami zachodzi znaczna różnica: w pierwszym przypadku człowiek, mędrzec, gromadzi osobiście różnoraką wiedzę; w drugim przypadku te same pojęcia są zebrane w zasadzie, w idei, należą do systemu, który okazuje się tym bardziej abstrakcyjny, im jest rozleglejszy [Por. zasadę scholastyczną: quo maior extensio eo minor comprehensio. (Łac. = im rozleglejszy, tym mniej zrozumiały [przyp. tłum.]).].

Bliższa Rosjaninowi jest właśnie pierwsza postawa. Na pewno większość myślicieli rosyjskich odbyła pogłębione studia i ma uniwersalną wiedzę; wystarczy przypomnieć, że Chomiakow, podobnie jak Pico delia Mirandola, mógł rozprawiać de omni re scibili. Również wielu innych mogło tak mówić o sobie: W. F. Odojewski, G. S. Skoworoda, W. Iwanow.

Jeśli chodzi o wiedzę, to obydwa stanowiska, chociaż różne, nie są całkowicie rozdzielne. Istotnie, człowiek, nabywając różnorodną wiedzę, scala ją. Połączenie to nie może być jednak „me­chaniczne" i dlatego trzeba szukać wewnętrznych związków między naukami. Nasuwa się przy tym ważne pytanie: Czy związki między naukami można po prostu odkrywać, czy też trzeba je ustanawiać? Filozofia europejska, spadkobierczyni starożytnej myśli greckiej, nie zna tu wahań. Według niej świat jest kosmosem, to znaczy porządkiem, który rozwija się na mocy jedynej zasady, istniejącej niezależnie od nas. Celem nauk jest zatem podporządkowanie wiedzy światłu tej jedynej zasady. Jeśli wszakże ta zasada jest prawem, ideą, nauka będzie na pewno bardzo uporządkowana, ale dostarczy nam jedynie martwego obrazu rzeczywistości.

Za: Tomaś Śpidlik, Myśl rosyjska. Inna wizja człowieka, tytuł oryginału: L’idee russe. Une autre vision de l’homme, przekład z francuskiego: Janina Dembska, Wydawnictwo Księży Marianów (seria: Bogosłowije 3), Warszawa 2000