Spirytuałowie

 

Studium na temat rozwoju franciszkańskiej duchowości nie może pominąć ruchu w obrębie zakonu, który uwidocznił się szczególnie pomiędzy rokiem 1274, to jest datą śmierci Bonawentury, a rokiem 1322, w którym Jan XXII ogłosił bullę Ad conditorem canonum znoszącą papieskie prawa do majątku franciszkanów. Bulla ta w sposób radykalny położyła kres wcześniejszym próbom podejmowanym przez władzę papieską na rzecz złagodzenia toczących się w zakonie sporów odnośnie do wykładni Reguły w sprawach związanych z ubóstwem. W 1229 roku Grzegorz IX wydał bullę Quo Elongati, w której ogłosił, że zawarty w Testamencie Franciszka nakaz przestrzegania Reguły wprost, sine glossa, nie jest wiążący. Już wówczas niektórzy zakonnicy nie byli zadowoleni z papieskiej interwencji. Niektórym z nich wydawało się, że ubóstwo rozumiane jako zakaz nabywania na własność „domu, ziemi lub jakiejkolwiek innej rzeczy" ulegało znacznemu złagodzeniu za sprawą zarówno przywódców zakonu, jak i kurii papieskiej. Mniejszość niezadowolona z tych zmian zamieszkiwała głównie w pustelniach w środkowych Włoszech oraz w Prowansji na południu Francji.

W 1254 roku doszło do pierwszego rozłamu wywołanego potępieniem Wprowadzenia do wiecznej Ewangelii Gerarda z Borgo San Donnino, który uznał autorytet dzieł Joachima z Fiore w sprawie nowej ery. Pomimo potępienia poglądy Joachima spotkały się z życzliwym przyjęciem ze strony zwolenników surowszego przestrzegania Reguły. Gdzież indziej należało upatrywać triumfu Chrystusa na ziemi niż w przyjęciu przez Franciszka stygmatów i w założonym przez niego nowym zakonie żebraczym? Łącząc myśl Bonawentury, dla którego cud stygmatów stanowił klucz do zrozumienia Franciszka, z poglądami Joachima na temat początku nowej ery doskonałości w Duchu, nowa duchowość eschatologiczna znalazła podporę i teologiczny fundament w radykalnej nowości stygmatów Franciszka.

Do powszechnie uznanych nauczycieli i przywódców surowych zakonników, których później nazwano spirytuałami, należą Piotr Jan Olivi z Prowansji (zm. 1298) oraz jego student z czasów, gdy wykładał we Florencji, Ubertino de Casale z Toskanii (zm. między 1329 a 1341). Jacopone da Todi (zm. 1306) skłaniał się w stronę mistycyzmu w swojej Laudacji ubóstwa; z kolei Angelo Clareno (1245-1337), przedstawiciel tradycji Marchii Ankony, zaznał udręki publicznych i politycznych sporów zarówno z Bonifacym VIII, jak i z Janem XXII, po tym jak wcześniej cieszył się ochroną Celestyna V, który po zaledwie kilku miesiącach pontyfikatu postanowił abdykować. Choć ruch spirytuałów nie przetrwał wiele dłużej, niż żyli jego przywódcy, nauka ta wniosła znaczący wkład w dziedzictwo zakonu franciszkanów i okazała się szczególnie istotna dla ruchu obserwantów w kolejnym stuleciu oraz znacząca w swoich wpływach za sprawą późniejszych franciszkańskich źródeł takich jak Zwierciadło doskonałości czy Fioretti. (...)

Tym, kto połączył się z Jezusem przez nowe męczeństwo, jest Franciszek, którego seraficka miłość do Chrystusa dokonuje odnowienia ludzkiej natury i rozpoczyna nową erę. Franciszek naznaczony stygmatami jest aniołem szóstej pieczęci (Ap 3,7-13). Ten nowy świat serafickiej miłości Ducha Świętego cechuje wzniosłe ubóstwo, przejawy uniżenia, kontemplacyjne uniesienia oraz bliska wspólnota wszystkich świętych. Spirytuałowie pragnęli dopełnić ostatecznej doskonałości Kościoła, sięgając po przemieniającą moc ewangelicznego ubóstwa, realizowanego przez Franciszka w jego „serafickiej" regule. Wyznawali eschatologiczną duchowość opartą na działaniu Ducha w radykalnej rewolucji ubóstwa. W serafickiej regule upatrywano Boży dar na rzecz odnowy świata. Spirytuałowie z kolei, doskonale przestrzegając tej reguły, stanowili prototyp tego, kim powinni być wszyscy prawdziwi chrześcijanie. Nie byli zatem ruchem separatystycznym w Kościele, lecz raczej „zbawczą resztką".

Ze wskazania absolutnego ubóstwa jako pełni ewangelicznej doskonałości wyłoniło się pytanie o ubóstwo Chrystusa, które wszak również musiało być absolutne. Pogląd ten potępił Jan XXII jako herezję. W sporze, jaki wywiązał się wskutek tej decyzji, naprzeciw papieża stanął Angelo Clareno z garstką naśladowców, którzy cieszyli się wcześniej poparciem Celestyna V jako ubodzy pustelnicy. Pomimo potępienia przez Jana XXII, grupa ta korzystała z przywilejów nadanych przez Celestyna i stała się znana jako fraticelli. W szczytowej fazie wspomnianego konfliktu, gdy rozpad ruchu spirytuałów stał się nieunikniony, Angelo w 1325 roku ukończył swoją sławną Historię siedmiu ucisków, opisującą próby, jakim poddawani byli wierni obserwanci Reguły przez władze zakonu, poczynając od generała, brata Eliasza. Angelo pisał swoje dzieło na wygnaniu, odseparowany od zakonu jako mnich w klasztorze Sacro Speco w Subiaco, gdzie wraz z jego śmiercią zakończyły się krótkotrwałe boje spirytuałów.

Za: Duchowość chrześcijańska. Późne średniowiecze i reformacja; redakcja: Jill Raitt, współpraca: Bernard McGinn i John Meyendorff, tytuł oryginału: Christian Spirituality, Vol. 2: High Middle Ages and Reformation (Word Spirituality, Vol 17), przekład: Piotr Blumczyński, Seria MYSTERION, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011