Etiopska literatura monastyczna

  Na etiopską literaturę monastyczną składają się trzy rodzaje pism:

1. Literatura hagiograficzna dotycząca świętych mni­chów, obcych i szczególnie etiopskich.

2. Przepisy normatywne określające życie mona­styczne, a więc reguły i teksty im podobne.

3. Teoretyczne refleksje na temat życia monastycznego.

1. Literatura hagiograficzna dotycząca świętych mnichów

  Pierwsze zabytki etiopskiej literatury hagiograficznej powstały w IV—VII wieku, to jest w pierwszym okre­sie literatury etiopskiej, tzw. aksumskim. Charakteryzuje się on tym, że przekładów dokonywano z języka grec­kiego; w następnych okresach tłumaczono je z języka arabskiego. Dokonano wtedy przekładów na język gyyz, a więc Żywotu św. Pawła Pustelnika, Żywotu św. Antoniego oraz Żywotu św. Aleksego.

  Żywot św. Antoniego, dzieło św. Atanazego, stanowi podstawowy tekst dla całej starożytnej literatury mona­stycznej. Odegrał również znaczną rolę w monastycyzmie etiopskim. Wśród apoftegmatów etiopskich figuruje trzy­dzieści osiem przypisywanych św. Antoniemu; przypisuje się mu również inne pisma, jak choćby Regułę. Monastycyzm etiopski często odwoływał się do niego: tak czynili wielcy mnisi, jak święci Tekle Hajmanot i Eustacjusz.

  Obok Żywotu św. Antoniego ważną rolę w literatu­rze etiopskiej odegrał Żywot św. Pawła Pustelnika (abba Paulos) pióra św. Hieronima, który został najpierw prze­łożony z łaciny na język grecki i z tego przekładu prze­tłumaczono go na język etiopski. Tekst etiopski jest ubo­gacony jeszcze dodatkowym epizodem, w którym św. Paweł spotyka pogrzeb króla i rozmyśla nad marnościami życia ziemskiego. Epizod ten jednak jest prawdopodob­nie późniejszy i pochodzi z Synaksariusza etiopskiego (XIV wiek).

  Żywot św. Pawła Eremity i Żywot św. Antoniego były popularną literaturą klasztorów etiopskich obok nie­mniej popularnych i licznych żywotów świętych mni­chów etiopskich. Natomiast dzieło Jana Moschosa Łąka [duchowa], gr.. Leimonarion) stanowiło wzór dla etiopskiego Ogrodu mnichów, zawierającego jednak żywoty świętych etiopskich. Dodajmy, że portugalscy misjonarze-jezuici w XVII wieku przygotowali przekład na język amharski Ogrodu duchowego Jana Moschosa.

  Obok tych dwu tekstów istnieją w języku etiop­skim jeszcze inne żywoty świętych, tak pozaetiopskich, jak i etiopskich, które cieszyły się wielkim powodzeniem wśród mnichów.

  Szczególną rolę w monastycyzmie etiopskim, jak zresztą i w innych regionach, odegrały różne kolekcje apoftegma­tów Ojców Pustyni lub teksty do nich zbliżone. Zbiory te w literaturze etiopskiej noszą różne nazwy: Ogród [Raj} mnichów, Historie mnichów, Historie czcigodnych [świętych] Ojców. Przekłady te, dokonane z języka arabskiego, są póź­niejsze od tekstów hagiograficznych i pochodzą sprzed końca XIII wieku. Identyfikacja poszczególnych tekstów jest trudna i skomplikowana. Są to:

 Collectio monastica, w 67 (68) rozdziałach o bar­dzo różnej długości. Podstawą naszego tekstu jest orygi­nał grecki lub koptyjski, następnie przełożony na arab­ski i z niego przetłumaczony na etiopski. Zawiera on apoftegmaty, opowiadania (czasami księga zawiera tylko jedno opowiadanie: 4 - o Arseniuszu, 7 — o Danielu itp.) oraz traktaty (23 = Asceticon 7 Izajasza; 26 = Ps Nil, czyli Ewagriusz, 50 - Historia Lausiaca itp.).

    W dziele zwracają szczególną uwagę księgi trzynasta i czternasta, która zawiera sto sześćdziesiąt sześć apoftegmatów, w tym tylko dwadzieścia ma paralele w tekstach dziś znanych. Te dwie księgi stanowią prawdopodobnie dwie bardzo stare kolekcje, powstałe w Egipcie, ułożone przez anonimowego kompilatora tam żyjącego w wieku IV/V, stąd ich wartość.

  Apoftegmaty noszą imiona Ojców dobrze znanych z innych zbiorów, jednak autor dodaje niektórym Oj­com miejsce, a więc mamy Sisoesa z Petry, Miosa z Baleos czy Jana z Kelii, z tym, że pojawiają się nazwy ską­dinąd nieznane, a więc Arwe, Herah, Tamerjas czy góra Panahon. Ponadto imiona i nazwy są przystosowane do języka etiopskiego, stąd słowniczek na początku zbioru podający odpowiedniki greckie nazw etiopskich. Jeśli chodzi o Ojców, autor unika wszystkich tych, którzy nie pochodzą z Egiptu, a figurują w zbiorach apoftegmatów (Efrem, Epifaniusz i inni).

  Szczególnie specyficzny dla tych dwóch zbiorów jest ich osobisty charakter: autor używa pięćdziesiąt siedem razy pierwszej osoby. O szeregu Ojców mówi „Mój oj­ciec" (13,70; 13,57 itp.) - w stosunku do Józefa, Pafnucego, Sisoesa, Aresa. Pojmena prawdopodobnie zna także jak innych Ojców, np. Mojżesza, Dioskura. Ten osobisty charakter podkreśla zwrot „powiedział mi" (13,6; 13,26 itp.). Autor tworzy łańcuchy świadków, które dochodzą do niego i przekazują mu wiadomość, potwierdzając w ten sposób jej prawdziwość. Wszystko to świadczy o starożytności tego tekstu napisanego przez świadka.

  Dodajmy, że ten zbiór nie tylko podaje nieznane apoftegmaty, ale też zawiera ważne warianty tekstów.

  Patericon aethiopice [Księga historii Ojców}; w dziele zawarte są 459 (283) apoftegmaty, które opierają się na opowiadaniach m.in. Jana Moschosa, Anastazego Synaity oraz na traktatach Efrema, Jana Chryzostoma, Bazylego, Makarego, Izajasza, Jana Saby (Dalyata), Izaaka z Niniwy i innych dzieł, często anonimowych. Patericon składa się z czterech części: kolekcji systematycznej apoftegmatów; przypadkowych ekstraktów z pism patrystycznych; stresz­czenia Łąki [duchowej] Jana Moschosa oraz drugiej ko­lekcji systematycznej apoftegmatów. Antologia ta opiera się na wcześniejszym zbiorze z XIII wieku.

 Asceticon [Historia Świętych Ojców]. Kolekcja składa się z sześćdziesięciu dwóch rozdziałów. Teksty wzięte są z apoftegmatów, ale także z traktatów ascetycznych przy­pisywanych Janowi Chryzostomowi, Izaakowi, Izajaszowi, Pawłowi Pustelnikowi, Efremowi; znajdujemy tam ponadto Regułę anioła z korpusu pachomiariskiego, frag­menty z Opowiadań dla Lausosa (Historia Lausiaca) oraz Reguły św. Antoniego.

 Geronticon [(Duchowe) Zmagania Świętych Ojców] za­wiera 540 apoftegmatów.

 Czterdzieści historii mnichów. Dzieło zawiera 40 opo­wiadań dotyczących mnichów egipskich z VII-VIII wieku.

    Istnieje ponadto ważny i unikatowy w swoim rodzaju zbiór wizji i porad duchowych abba Nabjuda z klasztoru Debre Sihat.

2. Przepisy normatywne określające życie monastyczne (reguły i teksty im podobne)

Reguły monastyczne

  Przekładu Reguły św. Pachomiusza z języka greckiego na język etiopski dokonano w okresie aksumskim (IV— VII wiek); ostatnia, trzecia część zawiera znacznie póź­niejszy dodatek: wizję św. Pachomiusza, której ślady spo­tykamy w etiopskiej literaturze monastycznej; jej przekład podajemy niżej.

  Z innych tekstów prawnych należy podać wspo­mnianą już Regułę św. Antoniego (zawartą w Ascetikonie albo w Żywocie św. Antoniego), Regułę Stefana z Teb, Ka­nony monastyczne, Nauczanie 318 Ojców, które ma sta­nowić zbudowanie mnichów (= Ps. atanazjańskie Syntagma).

Rytuały

  Spośród starych rytuałów monastycznych zacho­wał się Rytuał przyjęcia habitu, przełożony z języka arab­skiego w XIV lub XV wieku⁰. Takie rytuały znajdują się również w Księdze mnichów (Meshafe menekosaf), kolekcji pism monastycznych przełożonych z języka syryjskiego, użytecznych dla wychowania mnichów.

  Ponadto istnieje szereg tekstów prawnych i rytuałów w rękopisach dotąd nieopublikowanych.

3. Teoretyczne refleksje na temat życia monastycznego

  Istnieje szereg przekładów traktatów ascetycznych, m.in. Ewagriusza z Pontu (Akryos) i innych pisarzy, któ­rzy wywarli duży wpływ na rozwój monastycyzmu etiop­skiego; istniały również traktaty w języku amharskim.

  Z XV—XVI wieku pochodzi Księga mnichów (Meshafe menekosaf), kolekcja pism monastycznych syryjskich, przełożonych z języka arabskiego, użytecznych dla wy­chowania mnichów, szczególnie popularna w etiopskim świecie monastycznym. Znajdujemy w niej przekłady dzieła przypisywanego Filoksenowi z Mabbug (Filkysjos) Historie Ojców mnichów egipskich (właściwie jednak autorstwa Dadiszo z Katraja, pisarza syryjskiego z VII wieku); trzeciego traktatu ascetycznego Izaaka z Niniwy (Jyshak) oraz pism ascetycznych Jana Saby (Dalyata, Aregawi Menfesawi). Istnieją również przekłady pism ascetycznych w języku amharskim.

    Ponadto na język etiopski przełożono anonimowy Żywot św. Barlaama i Jozafata!.

  W niniejszym zbiorze podajemy wybór tekstów etiop­skich (dokonany przez L. regnault, Les sentences des Peres du Desert. Nouveau recueil, Solesmes 1970, s. 287-338), przełożonych z języka etiopskiego, dokonany na podsta­wie wydania V. arras Collectio monastica oraz Patericon, por. Bibliografia.

ks. Marek Starowieyski

(ze wstępu)

Apoftegmaty Ojców Pustyni tom 3. seria: źródła monastyczne 56, starożytność 35, TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 2011