Mądrość i ubóstwo

 

Seneka pozdrawia swego Lucyliusza. Odrzuć to wszystko, jeśli jesteś mądry, a tym bardziej, jeśli chcesz zostać mądrym, i spiesznym krokiem tudzież ze wszystkich sił zdążaj ku doskonaleniu swojego ducha. Jeśli jest coś takiego, co cię krępuje, rozwikłaj to albo rozetnij. «Wstrzymuje mnie — powiadasz — mój majątek: pragnę go doprowadzić do takiego stanu, aby wystarczył mi, chociażbym nic nie robił, i żebym ani sam nie był zmuszony dźwigać ciężaru ubóstwa, ani kogoś sobą obciążać». Gdy tak mówisz, robisz wrażenie, iż nie znasz dobrze siły i potęgi dobra, o którym myślisz. Wprawdzie przeglądasz ogólnie istotę rzeczy, rozumiesz, ile to pożytku przynosi filozofia, szczegółów jednak nie widzisz jeszcze dość dokładnie i nie wiesz dotąd, jak bardzo pomaga ona nam wszędzie, w jaki sposób — iżbym użył słów Cycerona — i w najważniejszych sprawach jest pomocna, i do całkiem błahych się zniża.. Wierzaj mi, wezwij ją na naradę: namówi cię, byś nie przesiadywał nad rachunkami. Jest dla mnie oczywiste, iż starasz się i chcesz przez ową zwłokę osiągnąć to, byś nie potrzebował obawiać się ubóstwa. A co będzie, jeśli się okaże, że należy właśnie dążyć do niego? Bogactwo przeszkodziło wielu ludziom w oddaniu się filozofii; ubóstwo jest pod tym względem wygodne i bezpieczne. Gdy zabrzmiała trąbka bojowa, ubóstwo wie, że nic mu tu nie grozi; kiedy wezbrała rzeka, myśli ono, jak wyjść z niebezpieczeństwa, nie zastanawia się natomiast, co wziąć z sobą. Kiedy zaś musi odbyć podróż morską, port nie wypełnia się hałasem i nie powstaje niepokój na brzegu z powodu jednego współtowarzysza. Nie otacza go gromada niewolników, dla których wyżywienia potrzebna jest urodzajność zamorskich krain. Łatwo jest wszak wykarmić niewielką liczbę żołądków, do tego dobrze uregulowanych i nie pragnących nic innego, jak tylko napełnienia się czymkolwiek. Uśmierzanie głodu kosztuje niewiele, znacznych nakładów wymaga jeno wybredność. Ubóstwo zadowala się zaspokajaniem potrzeb naglących. Dlaczegoż więc wzbraniasz się przyjąć towarzysza, na którego zwyczajach wzorują się nawet co rozsądniejsi bogacze? Jeśli chcesz mieć umysł swobodny, powinieneś albo zostać ubogim, albo też upodobnić się do ubogiego. Żadne zajęcia nie mogą przynieść pożytku, jeśli się nie troszczymy przy tym o zachowanie umiaru. Umiar zaś — to dobrowolne ubóstwo. Odrzuć więc precz tamte wymówki: «Nie mam jeszcze dostatecznych środków; gdy osiągnę potrzebną kwotę, wtedy bez reszty poświęcę się filozofii». Przecież o nic nie należy zabiegać pierwej, jak o to, co ty odkładasz i o co chcesz zabiegać w późniejszej kolejności. Od tego właśnie trzeba ci zaczynać. «Pragnę — odpowiesz — zapewnić sobie wpierw środki do życia». Ucz się zdobywać je równocześnie: jeśli coś przeszkadza ci dobrze żyć, to jednak nie przeszkadza dobrze umrzeć. Nie powinno odciągać nas od filozofii ani ubóstwo, ani nawet skrajna nędza. Ci, którym spieszno jest do niej, powinni znosić cierpliwie nawet głód. Wielu znosiło go już podczas oblężenia, a czyż czekała ich jakaś inna nagroda za cierpliwość niż tylko to, że nie popadną pod władztwo zwycięzcy? O ileż większa jest nagroda, którą obiecuje się tutaj: wieczysta wolność, nie odczuwanie lęku przed żadnym człowiekiem, przed żadnym bóstwem! zaprawdę, powinno się dążyć do tego nawet cierpiąc głód. Wojska przecierpiały niejednokrotnie wszelki niedostatek, żywiły się korzonkami ziół i wytrzymały niemożliwe do opisania łaknienie. A wszystko zniosły dlatego, żeby ujarzmić kraj, a co jeszcze dziwniejsze, kraj cudzy. Czyż tedy będzie się ktoś wahał znieść ubóstwo dla uwolnienia od wściekłych żądz swojego ducha? Zatem nie trzeba starać się wpierw zdobyć majątek: można dojść do filozofii nawet nie mając pieniędzy na drogę. Czy nie rozumujesz w ten sposób, że kiedy będziesz miał już wszystko, wtedy zechcesz mieć także mądrość? Czyż więc będzie to jak gdyby ostatni środek do życia i — że tak powiem — dodatek? Jednakowoż zajmij się filozofią mając tylko coś niecoś, bo i skąd wiesz, czy nie masz już za wiele? A nawet nic nie mając szukaj jej pierwej niż czego innego. «Lecz będzie mi brakowało rzeczy koniecznych». Przede wszystkim nie może ich brakować, gdyż wymagania natury są bardzo niewielkie, a mędrzec stosuje się do natury. Gdy wszelako popadnie w zupełny niedostatek, wtedy zaraz porzuci to życie i przestanie być przykry dla siebie. Jeśli zaś będzie miał czym przedłużyć życie, to choćby było tego mało i skąpo, poprzestanie na tym; i nie przejmując się ani nie troszcząc się o nic prócz najbardziej koniecznych rzeczy, dostarczy żołądkowi należnego mu pożywienia, a grzbietowi należnego okrycia, i spokojny będzie pogodnie śmiał się z kłopotów ludzi bogatych czy miotania się tych, którzy dopiero zabiegają o bogactwo. Powie on: «Dlaczego na tak długo odkładasz własną pomyślność? Po cóż masz szukać lichwiarskiego zysku, dochodu z handlu albo testamentu zamożnego staruszka, skoro zaraz możesz stać się bogaty? Mądrość bezzwłocznie daje dostatki, których udziela każdemu, choćby niektórym użyczyła niepotrzebnie. Ty znajdujesz się już bliżej bogactwa. Wyobraź siebie w innym stuleciu, a może się okazać, że masz zbyt wiele. Każde stulecie jednakże ma tyle, ile wystarcza na jego potrzeby. Mógłbym na tym list mój zakończyć, gdybym był poprzednio nie zepsuł ciebie. Króla Partów bez podarku nikt nie może witać, a ciebie nie można pożegnać bez upominku. Co tu zrobić? Zaciągnę znowuż pożyczkę u Epikura: «Dla wielu zdobycie bogactwa nie stało się końcem nędzy, lecz jej odmianą» . I wcale się temu nie dziwię. Błąd bowiem zawiera się nie w rzeczach, lecz w samej duszy. Tenże sam błąd, który czynił uciążliwym dla nas ubóstwo, czyni uciążliwym również bogactwo. Tak jak nie ma różnicy, czy chorego ułożysz w łóżku drewnianym, czy też złotym, bo dokądkolwiek go przeniesiesz, wszędzie zabierze ze sobą swoją chorobę, podobnie nie ma różnicy, czy duszę chorą umieścisz pośród dostatków, czy też pozostawisz w ubóstwie: jej dolegliwość zawsze pójdzie za nią. Bądź zdrów!

Seneka, Listy moralne do Lucyliusza

Tłumaczenie: Wiktor Kornatowski