Apatheia

 

Stan pokoju: filozoficzny ideał Greków

Bóg greckich filozofów jest absolutnie pozbawiony namiętności. Nic Go nie może sprowokować, gdyż żyje w stanie całkowitej obojętności wobec świata i ludzkich trosk. Ideałem życia filozoficznego było naśladowanie Boga: człowiek doskonały musiał zatem osiągnąć stan beznamiętności, gdyż ona uznawana była za boską doskonałość. Wywodziło się to z faktu, że, jak twierdził Anaksagoras, najwznioślejszą umiejętnością człowieka, nous, to apathes natury.

Termin apatheia przynależy przede wszystkim do słownictwa stoików. Stoicki mędrzec musiał wyzwolić się z namiętności (przede wszystkim z czterech podstawowych), zachować pokój w obliczu pokus i przeciwności tego świata. Oto nauczanie Seneki: „Quid enim prohibet nos beatam vitam ducere, liberum animum et erectum et interritum ac stabilem, extra metum, estra cupiditatem positum?".

Filon z Aleksandrii, który wiele zawdzięczał stoikom, dostrzegał w beznamiętności symbol doskonałego życia nauczanego przez Biblię. Mojżesz, w swojej pieśni, wychwala Boga za to, że rzucił w morze konia i rycerza, symbole czterech namiętności i inteligencji, boleśnie pociągniętej przez nie w otchłań bez dna.

Chrześcijańskie zastosowanie

Święty Atanazy opisuje niewzruszoność, jaką asceza i walka ze złymi duchami wytworzyły w świętym Antonim: „(...) jego ciało jest takie, jakie było zawsze (...) Zachował duszę czystą jak dawniej, bo nie był ani dławiony smutkiem, ani rozmiękczony przyjemnościami, nieskory do śmiechu ani do smutku, ani nie zmieszany widokiem tłumu, ani nie ucieszony, gdy tyle osób go witało. Zachował całkowity spokój, ponieważ kierował się rozwagą i postępował zgodnie z naturą".

Wychodząc od tego fragmentu, wysunięto przypuszczenie o wpływie modelu helleńskiego na świętego Atanazego. Jednak paralelizm pomiędzy tekstami może doprowadzić także do innej konkluzji: mianowicie, że Atanazy zechciał świadomie skonfrontować swojego bohatera, niewykształconego Koptyjczyka, z ideałem helleńskim i dać w ten sposób świadectwo o Chrystusie, który dokonał takiego cudownego przemienienia.

Jedno jest pewne. Pod koniec epoki patrystycznej na Wschodzie, mistrzowie życia duchowego, jak Hezychiusz, Diadoch z Fotike, opat Iząjasz, Izaak Syryjczyk, Jan Klimak, Maksym Wyznawca, Nicetas Stethatos, Ignacy i Kalikst Ksantopulos oraz inni, nauczali beznamiętności i stawali w jej obronie. Aby zdać sobie z tego sprawę wystarczy przeglądnąć indeks Filokalii.

Tomáš Ŝpidlík, Duchowość chrześcijańskiego Wschodu. Przewodnik systematyczny, tłumaczenie: Lucyna Rodziewicz, Wydawnictwo Ojców Franciszkanów „Bratni Zew”, Kraków 2005