Gall Anonim

Najwcześniejsza kronika została napisana w latach 1112-1116; do przyjęcia tej daty skłaniają uczonych relacjonowane wydarzenia. Autor jej znany jest jako - Gall Anonim. Był mnichem obcego pochodzenia, ale nigdy nie zostało potwierdzone, czy przybył z Francji, czy nie. Na to, ż nie był Niemcem, wskazuje jego silna niechęć do tego narodu. W kronice swej daje dowody zadziwiającej znajomości historii Węgier, stąd nie ma wątpliwości, że zanim przywędrował do Polski, dłuższy czas żył na Węgrzech. Jego styl zdumiewa badaczy, gdyż ma cechy wyraźnie awangardowe względem swojej epoki.

Łacina średniowieczna podlegała wielu zmianom i dokładnie w tym czasie, kiedy pisana była kronika Galla, za najnowszą modę w Italii północnej, zwłaszcza w Bolonii, uważano wierszowaną prozę. Autor posługuje się taką właśnie modną łaciną; dlatego też prawdopodobnie był człowiekiem dobrze zaznajomionym z bieżącymi nowinkami. Bogate w fakty opisy wydarzeń, bitew i postaci monarchów nie są jedynym przedmiotem zainteresowania kroniki. W listach dedykacyjnych poprzedzających poszczególne księgi dzieła i w niektórych ustępach, gdzie kronikarz wdaje się w polemikę ze swoimi przeciwnikami, odsłaniają się jego osobiste kłopoty. Według wszelkiego prawdopodobieństwa przystąpienie przezeń do pisania kroniki spowodowało sporo zazdrości i intryg ze strony innych duchownych. Podkreśla, że nie chce zająć niczyjego stanowiska, że pragnie jedynie otrzymać zapłatę (stale pojawiają się mniej lub bardziej dyskretne aluzje do największej cnoty księcia, szczodrości) i po ukończeniu dzieła powrócić do swego klasztoru za granicą.

Rozumie przez to wyższe duchowieństwo, do którego kręgów miał swobodny dostęp. Posługiwał się także jakimiś dokumentami, prawdopodobnie dlatego, że pracował w książęcej kancelarii. Kronikę jego otwiera geograficzny opis "kraju Słowian", który według niego rozciągał się na południe, obejmując Dalmację, Kroację i Istrię, aż po granice Italii. Następująca dalej relacja o początkach dynastii Piastów stała się powodem wprowadzenia motywów legendarnych, przejmowanych potem przez wielu pisarzy. Może najbardziej znamienny jest ten o chłopie-królu. Według Galla, kmieć imieniem Piast i jego żona Rzepka zaprosili jakichś przybyszów, aby wzięli udział w pogańskiej uroczystości siódmych urodzin ich syna. W podzięce za tę gościnność tajemniczy przybysze odpłacili małżeńskiej parze, cudownie rozmnażając strawę i napoje podczas uczty, troszkę w stylu biblijnego cudu w Kanie. Syn tych wieśniaków stał się później władcą kraju. Anonim wspomina także o poprzednim władcy, zwanym Popielem, który obalony przez naród z powodu swego okrucieństwa, zmuszony był szukać schronienia na wyspie pośrodku wielkiego jeziora. Tam był srodze prześladowany przez myszy i szczury, aż w końcu te złośliwe i bezlitosne stworzenia pożarły go w jego wieży. Baśnie te, które naukowcy do niedawna traktowali z lekceważeniem, zawierają jednakże pod warstwą fantastycznych ubarwień pewne elementy prawdy. Dziś jest to mniej lub bardziej uznany fakt, że Piast, założyciel dynastii, był człowiekiem niskiego pochodzenia społecznego, być może wychowawcą dzieci poprzedniego władcy. Również imię Popiela nie jest wymysłem autora. W każdym razie legenda o chłopie-królu ma związek z wczesnymi polskimi wzorcami patriarchalnymi. Zajmując się materią mniej legendarną , to znaczy komentując wydarzenia, Anonim daje dowody odwagi niezależności myślenia.

Na przykład spór między królem Bolesławem Śmiałym a biskupem Stanisławem, który zakończył się zabójstwem tego ostatniego,  został przedstawiony obiektywnie, tj. jego zdaniem obie strony zasługiwały na potępienie.  Ogólnie  kronika  Anonima  jest  dziełem  literackim  nie pozbawionym wartości. Inne jeszcze kronika zyskała sobie wielką popularność w średniowieczu. Napisana w jakieś sto lat później, około r. 1200, znana jest jako Kronika Mistrza Wincentego, którym był biskup zwany Kadłubkiem. Jest to przede wszystkim popis średniowiecznej retoryki, zawierającej szereg alegorii i paradoksów, których autor wyuczył się prawdopodobnie podczas studiów na Zachodzie. Podajmy parę przykładów jego figur retorycznych: "w człowieku nie ma nic doskonalszego nad samą niedoskonałość"; albo opowieść, która doprowadza do wniosku, że "zwierzę najsroższe, sroższe niż lew, tygrys i smok i najłagodniejsze jest - kobieta". Mistrzowi Wincentemu przyświecał cel panegiryczny i dydaktyczny. Dla pochlebienia narodowej dumie swoich czytelników wymyślał absurdalne fakty, nie pomijał też żadnej okazji, by w swoje dzieło włączać budujące - jego zdaniem - historie. Był zagorzałym zwolennikiem całkowitej zależności władzy świeckiej od władzy Kościoła; w rezultacie tylko ci władcy byli prawi, którzy we wszystkich sprawach byli posłuszni klerowi i dbali o dobrobyt zakonów. Stąd historyczna wiarygodność Kroniki Mistrza Wincentego jest niewielka i zasługuje na wzmiankę raczej jako przykład gustów publiczności potrafiącej czytać po łacinie

Historia literatury polskiej do roku 1939 Czesław Miłosz