Sołżenicyn – śmierć proroka

Aleksander Sołżenicyn – ikona walki z radzieckim totalitaryzmem, pisarz i publicysta, laureat literackiej nagrody Nobla, autor licznych powieści, dramatów, scenariuszy filmowych i opowiadań. 
 
Napisał mające kilka tysięcy stron dzieło o rewolucji w Rosji, obszerną historię stosunków rosyjsko-żydowskich, kilka prac na temat stanu swej ojczyzny po upadku ZSRR. W swoim dorobku ma setki artykułów, publikowanych listów, wywiadów i publicznych wystąpień.

Świat zapamięta go jednak przede wszystkim jako autora Archipelagu GUŁag. Sołżenicyn zmarł 3 sierpnia 2008 r.

11 grudnia 2008 r. – Sołżenicyn skończyłby 90 lat. Obawiam się jednak, że w Polsce jubileusz ten przeszedłby bez echa. W ostatnich latach wyraźnie zapomnieliśmy o Sołżenicynie. Śmierć rosyjskiego noblisty spotkała się w Polsce z dużym zaskoczeniem. Brak informacji sprawił, iż nawet dobrze wykształceni i oczytani Polacy byli przekonani, że autor Oddziału chorych na raka już od dawna nie żyje!

Prawdą jest, że pisarz w drugiej połowie lat 90. pisał zdecydowanie mniej niż w Ameryce lub przed wydaleniem go ze Związku Radzieckiego. Mimo jednak podeszłego wieku i licznych chorób do końca życia udało mu się zachowywać sprawność umysłu, czego żywym dowodem były jego, co prawda rzadkie, wypowiedzi.

Warto pamiętać, że Sołżenicyn był ostatnim żyjącym rosyjskim laureatem literackiej nagrody Nobla i jednocześnie jednym z najbardziej znanych pisarzy na świecie. Choć od kilku lat stan zdrowia nie pozwalał mu na aktywną działalność publicystyczno-literacką, a jego utwory nie były już rozchwytywane tak jak w latach 70., to nadal pozostawał autorytetem moralnym i „sumieniem Rosji”.

Dla wielu Rosjan Sołżenicyn jest wciąż „unikalną wartością narodową”, gdyż tylko jego można porównać do XIX-wiecznych wybitnych rosyjskich klasyków. Inni współcześni znani rosyjscy pisarze, mimo że aktywnie uczestniczą w życiu społeczno-literackim, posiadają niepodważalny talent zjednujący wciąż to nowe rzesze czytelników, a ich książki są hitami wydawniczymi, pozostają jedynie pisarzami. Wybitnymi, podziwianymi, ale tylko pisarzami. Sołżenicyn był dla Rosjan kimś więcej. O ile wszelkie porównania Władimira Sorokina, Wiktora Jerofiejewa czy Borisa Akunina do Puszkina, Dostojewskiego i Lwa Tołstoja mogą wzbudzać jedynie pobłażliwy uśmiech, o tyle Sołżenicyn jest już od wielu lat określany mianem wieszcza i pisarza-proroka.

Od początku XIX w. literatura odgrywa w życiu Rosjan niezmiernie ważną rolę. Rosyjscy pisarze byli traktowani niemalże jako święci, a ich utwory jak relikwie, nie tylko ze względu na niepowtarzalny talent, ale również za odwagę wyrażania społecznych problemów.

Anna Achmatowa po przeczytaniu Jednego dnia Iwana Denisowicza powiedziała:
– Przeczytanie i nauczenie się na pamięć tej książki jest obowiązkiem każdego obywatela [1].

Jeszcze większe wrażenie zrobiła na niej Zagroda Matriony:
– Dziwna sprawa… Zadziwiające jak udało się to wydać… To przeraża bardziej niż Iwan Denisowicz… Tam można było zrzucić wszystko na kult jednostki, a tutaj… Przecież to nie Matriona, a cała rosyjska wieś wpadła pod lokomotywę i rozpadła się w drobny mak [2].

Zarówno w carskiej Rosji, jak i w ZSRR filozofia, socjologia i inne nauki społeczne były skutecznie tłamszone przez reżim. Wybitnym literatom udawało się jednak ukazać prawdziwy obraz rosyjskiego społeczeństwa, przebijając się przez pancerz cenzury. Wierzono, że nieliczni pisarze pokroju Puszkina i Tołstoja nie tylko potrafią opisać problemy przeciętnego Rosjanina, ale także, zrozumieć i zobaczyć zdecydowanie więcej od reszty społeczeństwa. Niektóre ich utwory były traktowane nie tylko jako rady i wskazówki udzielane narodowi, ale również jako jedyna dostępna forma wyrażania sprzeciwu wobec władzy.

Sołżenicyn jako jedyny współczesny pisarz wpisuje się w tę tradycję. Od 1994 r., kiedy powrócił do Rosji po 20 latach przymusowej emigracji, starał się pełnić misję moralnego autorytetu, wypowiadając się na temat najważniejszych spraw bezpośrednio dotyczących Rosjan.

Antyrosja Sołżenicyna

Sołżenicyn zaczął zdobywać swą popularność od 1962 r., kiedy to w Nowym mirze został opublikowany Jeden dzień Iwana Denisowicza. Nie był to pierwszy utwór ukazujący koszmar radzieckich łagrów, jednak wcześniejsze relacje z obozu opisywane przez Warłama Szałamowa, Weissberga-Cybulskiego czy Polaka – Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, były dostępne jedynie bardzo wąskiemu gronu czytelników.

Choć odwilż wraz z częściową krytyką stalinizmu i walką z kultem jednostki trwała od 1956 r., to Jeden dzień… był prawdziwym szokiem nie tylko dla mieszkańców ZSRR, ale również całego zachodniego społeczeństwa. Utwór ten był pierwszym krokiem pisarza na krętej drodze walki z komunizmem, którą zdecydował się podążać. Sołżenicyn poczuł, że ma do spełnienia misję ukazania prawdy o rewolucji 1917 r., powstaniu ZSRR i okrucieństwie radzieckiego komunizmu. Uważał, że pisząc Krąg pierwszy, Oddział chorych na raka czy Bodło cielę dąb (w Polsce tłum. jedynie fragmenty pt. Łbem o mur) nie tylko ujawnia prawdziwą historię swojej ojczyzny, ale przede wszystkim walczy z radzieckim systemem.

Wydany w połowie lat 70. Archipelag GUŁag był kolejnym wstrząsem, w którego efekcie wielu zachodnich sympatyków komunizmu przestało popierać Związek Radziecki. Sołżenicynowi udało się otworzyć oczy wielu lewicowym intelektualistom i ukazać zbrodnie, które mimo pozornego zerwania ze stalinizmem i terrorem, wciąż w ZSRR były popełniane. Nieśmiałe pierwsze informacje o Katyniu, proces Krawczenki, Powstanie Węgierskie, Praska Wiosna… To początek listy wydarzeń, które zniechęcały Zachód do komunizmu.

Przez długi czas ZSRR udawało się jednak zwodzić i mamić opinię publiczną ułudą sprawiedliwego radzieckiego komunizmu. Po ukazaniu się Archipelagu GUŁag było to już jednak niemożliwe. Dzięki Sołżenicynowi świat poznał i zrozumiał, co znaczy radziecki totalitaryzm.

Jeszcze większy wpływ miał Sołżenicyn na świadomość radzieckiego społeczeństwa. Mimo że czytanie jego utworów było surowo zakazane, nazwisko wykreślone z historii literatury radzieckiej, a wszystkie książki wycofane z bibliotek, to dzięki prężnej działalności samizdatu i tamizdatu [3], twórczość Sołżenicyna docierała do ludzi. Nie ulega wątpliwości, że kult Sołżenicyna był szczególnie wyraźny wśród inteligencji. Inteligencji, która ze względu na swą wiernopoddańczą postawę wobec komunizmu była przez pisarza silnie krytykowana m.in. w artykule obrazowanszczina.

Warto przypomnieć, że polskie tłumaczenie tytułu, a zarazem stworzonego przez Sołżenicyna określenia radzieckiej inteligencji to wykształciuchy (tłum R. Zimand) lub wykształceńcy (tłum. A. de Lazari) czyli słowo, które w ostatnich czasach za sprawą Ludwika Dorna zrobiło w Polsce błyskawiczną karierę.

Władimir Wojnowicz – pisarz i publicysta bynajmniej nie przychylny Sołżenicynowi – w Portrecie na tle mitu opisuje powszechne w Moskwie zjawisko dekorowania mieszkań portretami nowego pisarza-proroka. Jego zdjęcia wyrażały nie tylko miłość do literatury pięknej, ale zważywszy, że Sołżenicyn został „wyklęty” przez Związek Radziecki, były również formą buntu przeciwko komunizmowi.

Stopniowo poglądy głoszone przez pisarza zaczęły trafiać także do innych warstw społecznych. Najlepiej może o tym świadczyć prowadzona przez ZSRR antysołżenicynowska propaganda (ros. łże, łgat’ – kłamie, kłamać), przedstawiająca pisarza jako kłamcę i oszusta, który nigdy nie trafił do łagrów, a jeśli nawet tam był, to tylko po to, by donosić na współwięźniów.

Ani wygnanie Sołżenicyna z ojczyzny, ani prowadzona przeciwko niemu kampania nie mogły powstrzymać siły, z jaką noblista atakował Związek Radziecki i komunizm. Jego wypowiedzi, artykuły i wywiady przedostawały się różnymi drogami za żelazną kurtynę, dodając wiary, że walka z radzieckim imperium może zakończyć się sukcesem. Sołżenicyn był przekonany, że skoro w 1952 r. dzięki silnej wierze w cud i ogromnej chęci życia udało mu się pokonać chorobę nowotworową, to będzie również w stanie pokonać inny nowotwór – raka zabijającego Rosję – komunizm.

Władze radzieckie próbowały zdyskredytować pisarza w oczach świata, oskarżając go o prowadzenie oszczerczej kampanii przeciwko własnej ojczyźnie. Autor Archipelagu GUŁag odrzucał jednak te zarzuty, zdecydowanie przeciwstawiając się utożsamianiu Rosji z ZSRR. Protestował również przeciwko zamiennemu stosowaniu słów rosyjski i radziecki. Dla Sołżenicyna ZSRR nie było kontynuacją Rosji, lecz jej zaprzeczeniem – Antyrosją.

W walce o wolną Rosję starał się nie tylko pokazać Związek Radziecki jako chore państwo, lecz również dotrzeć do okoliczności, w jakich ono powstało. Nurtowało go pytanie: W jaki sposób jego wyidealizowana carska Rosja mogła przekształcić się w swe zaprzeczenie – ZSRR? Odpowiedzi na nie szukał, pisząc przez ponad 20 lat Czerwone koło. Wierzył, że utwór ten będzie dziełem jego życia, które jeszcze bardziej niż Archipelag GUŁag przyspieszy upadek Związku Radzieckiego. Nie zgadzał się z powszechną opinią, że rewolucja październikowa była główną przyczyną dojścia do władzy komunistów. Starał się przekonać świat, że październik 1917 r. niewiele się różnił od kilku wcześniejszych i późniejszych miesięcy, a przełomowe wydarzenia rozegrały się w lutym 1917 r. Czerwone koło miało nie tylko pokazać, że rewolucja październikowa jest umiejętnie stworzonym przez bolszewików mitem, ale również udowodnić, że Związek Radziecki, który nieraz odwoływał się do carskich tradycji, jest Antyrosją, a nie kolejnym stadium jego ukochanej ojczyzny.

Niestety, utwór Czerwone koło okazał się katastrofą literacką (w porównaniu z innymi dziełami Sołżenicyna), a pisarzowi, mimo wyraźnej chęci, nie udało się doprowadzić go do zamierzonego końca.

Słowiański Chomeini

Nie ulega wątpliwości, że Sołżenicyn zrobił wyłom w murze komunistycznego imperium, walnie przyczyniając się do jego rozpadu. Można się jedynie spierać, jak dużą rolę mógł odegrać pisarz i literatura w upadku światowego mocarstwa. W 1991 r., choć nie zdecydował się jeszcze na powrót do wolnej i niepodległej Rosji, to dalej czuł, że jest powołany do misji duchowego przywódcy narodu. Najlepszym tego dowodem jest esej Jak odbudować Rosję? Refleksje na miarę moich sił, który za sprawą dwóch gazet został rozchwytany przez Rosjan w ilości 27 milionów egzemplarzy (sic!).

Był to zbiór porad pisarza udzielanych rodakom, aby bez ponoszenia zbędnych kosztów przełamali kryzys gospodarczy i jak najszybciej stworzyli prawdziwą, wolną od wszelkiego zła i grzechu, czystą moralnie Rosję. Nikt nie wątpił, że idee głoszone przez Sołżenicyna w eseju są szlachetne i godne przedyskutowania, jednakże również nikt nie wiedział, jak można je wcielić w życie. Żadna partia ani żaden liczący się polityk nie zdecydował się przyjąć Jak odbudować… za swoje credo.

W 1994 r., kiedy Sołżenicyn powrócił do Rosji, przekonał się, że jego wizja Rosji została całkowicie odrzucona przez sfery rządzące, większość obywateli zaś uznała je za mrzonki snute przez oderwanego od życia nawiedzonego proroka, którego misja zakończyła się wraz z upadkiem Związku Radzieckiego.

Sołżenicyn powrócił do Rosji zbyt późno, aby uczestniczyć w kluczowych wydarzeniach dla młodego rosyjskiego państwa. Z pewnością autor Archpelagu GUŁag nie chciał rezygnować z literatury na rzecz polityki, jednak w zaistniałych warunkach początku lat 90. znaczna część zagubionych Rosjan potrzebowała w równym stopniu bliskości duchowego przywódcy, co sprawnego rządu i prezydenta.

Wątpię, aby Sołżenicyn mógł odegrać polityczną rolę w sierpniowym puczu 1991 r. lub wydarzeniach z października 1993 r., jednak miałby przynajmniej możliwość neutralizowania rosyjskich lęków społecznych wynikających z burzliwej transformacji. Mógłby też spróbować złagodzić niektóre polityczne konflikty. Oczekiwała tego od niego, przede wszystkim, spora grupa wiernych czytelników, która jeszcze w ZSRR czerpała nadzieję i otuchę z jego utworów.

W 1994 r., kiedy wreszcie przybył do ojczyzny, był jeszcze nazywany przez niektórych komentatorów słowiańskim Chomeinim, jednak większość społeczeństwa uważała, że Sołżenicyn powinien zdecydować się już na zasłużoną emeryturę. Wielu polityków próbowało wykorzystać wizerunek pisarza-proroka i sumienia narodu do promowania własnych ugrupowań, jednak żadne z nich nie reprezentowało poglądów noblisty w takim stopniu, aby zdecydował się je poprzeć.

Sołżenicyn był bardzo niemile rozczarowany kondycją moralną rosyjskiej polityki, czemu dał wyraz w przemówieniu wygłoszonym w parlamencie (Dumie) w 1994 r. Kadra polityczna rosyjskiej federacji zdecydowanie bardziej przypominała mu komunistyczny beton partyjny, niż mężów stanu pokroju Piotra Stołypina [4]. Jak przystało na duchowego ojca narodu, pisarz postanowił zmienić ten stan rzeczy. Ani jednak jego program telewizyjny, ani Rosja w zapaści, czyli zbiór kolejnych porad dotyczących uzdrowienia państwa, nie cieszyły się popularnością, zarówno wśród elit rządzących, jak i ogółu społeczeństwa.

Przyjaciel Jerzy Węgierski

Niewielu jest rosyjskich pisarzy, którzy z sympatią opisywali Polskę i Polaków. Sołżenicyn z pewnością nie wpisuje się w nurt „antypolskiej obsesji w literaturze rosyjskiej” i niejednokrotnie daje temu wyraz w swojej twórczości. Jako przykład może tu posłużyć telegram z wyrazami poparcia Do strajkujących robotników polskich z 20 sierpnia 1980 r.

Najlepszym jednak dowodem świadczącym o sympatii, jaką Sołżenicyn darzył Polaków, są fragmenty Archipelagu GUŁag. W jednym z nich wspomina o Jerzym Węgierskim – polskim inżynierze, który razem z nim odsiadywał wyrok w obozie w Ekibastuzie. Węgierski (obecnie emerytowany profesor Politechniki Śląskiej w Gliwicach) bardzo zaimponował Sołżenicynowi w 1952 r., kiedy doszło do buntu w ich obozie. Zasady i wartości, które wyznawał Węgierski, nie pozwalały mu na przerwanie głodówki wraz z resztą łagierników.

I tu zrozumiałem, co to jest polska duma – na czym polegał sekret polskich powstań, tak pełnych zapamiętania. Polak, inżynier Jerzy Węgierski był teraz w naszej brygadzie. Odsiadywał ostatni, dziesiąty rok swojej kary. Nawet gdy był kierownikiem robót, nikt nie słyszał od niego ostrego słowa. Był zawsze cichy, uprzejmy i wyrozumiały.

A teraz twarz mu się zmieniła. Z gniewem, pogardą i męką odwrócił oczy od żebraczego orszaku, wyprostował się i krzyknął donośnie:

– Brygadzisto! Mnie proszę na kolację nie budzić! Ja nie pójdę!

Wdrapał się na górne nary, odwrócił się do ściany – i nie wstał. Myśmy w nocy poszli jeść, a ten nie wstał! Nie dostawał paczek, był zupełnie sam, nigdy nie bywał syty – a nie wstał. Para unosząca się nad gorącą kaszą nie mogła przysłonić mu obrazu bezcielesnej Wolności.

Gdybyśmy wszyscy byli tacy dumni i nieustępliwi – to jaki tyran by się ostał? (A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag, tłumaczenie Jerzy Pomianowski) [5]

W czasach PRL Sołżenicyn był traktowany przez wielu Polaków jak bohater i przykład zwycięstwa jednostki nad komunizmem. Także na początku lat 90. rosyjski noblista cieszył się u nas dużą popularnością: w prasie można było spotkać liczne wzmianki, ukazywały się kolejne wydania głównych jego dzieł, a nowo powstałe utwory były tłumaczone niemalże na bieżąco.

Niestety, już od ponad 10 lat w Polsce bardzo trudno uzyskać nowe informacje o ostatnim rosyjskim pisarzu-proroku. Od 1997 r., kiedy to wydano Rosję w zapaści przetłumaczoną przez Zychowicza, polski czytelnik może odnieść wrażenie, że Sołżenicyn definitywnie rozstał się z piórem. W ostatnich kilku latach wydana została jedynie jego powieść sprzed 30 lat – Oddział chorych na raka – jako klasyka XX w. w Kolekcji Gazety Wyborczej i korespondencja prowadzona w latach 60. z prof. Węgierskim.

Z braku nowych informacji o pisarzu można wyprowadzić fałszywe wnioski, że przestał się on interesować losem Rosji i nie stara się już wskazywać rodakom drogi, którą mają kroczyć. Owszem, Sołżenicyn, szczególnie w ostatnich latach, z powodów stanu zdrowia bardzo ograniczył swą działalność społeczno-literacką, jednak wciąż starał się śledzić na bieżąco zmiany zachodzące we współczesnym świecie. Rzadko dawał temu wyraz, jednak w rosyjskiej, niemieckiej, a nawet serbskiej i czeskiej prasie można było przeczytać udzielane przez noblistę wywiady lub jego krótkie komentarze.

W Polsce nie wydano ostatniego dużego utworu pisarza 200 lat razem (200 лет вместе), opowiadającego o wspólnej burzliwej historii Rosjan i Żydów w latach 1795-1995 [Został wydany później – admin]. Nie jest to ciekawy utwór pod względem literackim. Sołżenicynowi nie udało się stworzyć pracy historycznej, która byłaby równocześnie pasjonującą literaturą. Autor uznał, że od walorów literackich zdecydowanie ważniejszy jest wymiar obywatelski (grażdanstwiennost`), i to właśnie na nim się skoncentrował.

W Rosji utwór ten wywołał falę burzliwych dyskusji i polemik, zarówno na temat wspólnej historii obu narodów, jak i antysemityzmu Sołżenicyna, który zdaniem znacznej części czytelników był przez długie lata starannie skrywany przez pisarza. W Polsce pojawiło się kilka wzmianek o burzy, jaką wywołała książka, jednak szersza dyskusja o roli, jaką Sołżenicyn odgrywa w XXI w. w Rosji, świecie i literaturze nie została podjęta.

Tym bardziej nikt nie próbował znaleźć odpowiedzi na pytanie: Czy dalej można uważać go za duchowego ojca rosyjskiego narodu? O istnieniu Sołżenicyna przypomniała Polakom wydana w 2004 r. książka Sołżenicyn. Dusza na wygnaniu Josepha Perce’a, która została jednak napisana przed dziesięciu laty. Praca ta, choć spotkała się z pozytywnymi recenzjami, również nie zdołała wzbudzić dyskusji o ostatnim rosyjskim klasyku. Jest to pierwsza biografia pisarza na naszym rynku, mimo że Sołżenicynem jako obiektem badań zajmowali się tacy czołowi polscy rosjoznawcy i historycy literatury rosyjskiej jak: Lucjan Suchanek, Stanisław Poręba, Andrzej de Lazari.

Oczywiście należy odnotować także liczne artykuły o Sołżenicynie, które pojawiły się po jego śmierci. Większość z nich była krótkimi biografiami lub wspomnieniami z elementami hagiografii. Dzięki nim polski czytelnik mógł jednak sobie przypomnieć podstawowe fakty z życia Sołżenicyna i tytuły napisanych przez niego utworów. Zainteresowanie autorem Archipelagu GUŁag nie trwało jednak długo. Atak Gruzinów na Płd. Osetię odwrócił uwagę mediów od Sołżenicyna, który znów stał się dla Polaków jedynie marginalnym tematem. Istnieje więc obawa, że żywo komentowana śmierć noblisty wzbudziła w Polsce jedynie krótkotrwałe zainteresowanie Sołżenicynem, a w przyszłości znajomość jego utworów ograniczy się dla większości czytelników jedynie do Jednego dnia Iwana Denisowicza.

Sołżenicyn i Putin

Aleksander Sołżenicyn w ostatnich latach nie ograniczył swych zainteresowań tylko do historii stosunków rosyjsko-żydowskich. Wspomniany już zły stan zdrowia pisarza nie pozwalał mu na częste wypowiedzi oraz oddziaływanie na rodaków za pomocą pióra, jednak Rosjanie dobrze wiedzieli, jak oceniał on bieżące wydarzenia. Rosyjski wizjoner do 2000 r. krytykował praktycznie wszystkich polityków, którzy mieli dostęp do władzy.

Pierwszym politycznym przywódcą Rosji, którego Sołżenicyn nie poddał krytyce, był Władimir Putin. Trudno jednoznacznie stwierdzić, jakim sposobem udało się Putinowi zdobyć zaufanie 70-80% Rosjan, wśród których znalazł się również i noblista. Aby znaleźć odpowiedź na to pytanie, należy odwołać się do historii i sołżenicynowskiego Czerwonego koła, w którym opisał on, jak powinien wyglądać idealny przywódca Rosji. Tym ideałem był Piotr Stołypin. Z pewnością jest to kontrowersyjna postać, która jest dziś wyjątkowo popularna wśród rosyjskich nacjonalistów. Stołypin objął stanowisko premiera w trakcie rewolucji 1905-1907 r. Powstrzymanie fali strajków i stłumienie antypaństwowych wystąpień nie należało do łatwych zadań, jednak Stołypinowi, dzięki konsekwentnie stosowanym represjom w stosunku do działaczy rewolucyjnych, udało się to w dość krótkim czasie.

Według Andrzeja Walickiego Putin świadomie nawiązuje do twardej polityki „żelaznego premiera”, pragnąc być, jak to tylko możliwe, jego kontynuatorem [6]. Nie bez znaczenia dla Rosjan było również spotkanie Sołżenicyna i Putina, które po raz pierwszy nastąpiło 20 września 2000 r. (wcześniej odbyły się najprawdopodobniej rozmowy telefoniczne).

Sołżenicyn po kilkugodzinnej rozmowie z Putinem wydawał się zauroczony świeżo wybranym prezydentem Federacji Rosyjskiej. W udzielonym na gorąco wywiadzie telewizyjnym wypowiadał się o Putinie tylko w pozytywnych słowach. Nowy przywódca Rosji wydał mu się wyjątkowo inteligentną osobą, która zdecydowała się objąć stanowisko prezydenta z obowiązku, a nie dla prywatnych korzyści lub z żądzy władzy, tak jak to było dotychczas. Po tych słowach nie można się dziwić, że następnego dnia Rosję obiegły zdjęcia ze spotkania dwóch mężów stanu – duchowego i politycznego przywódcy narodu – oraz komentarze stwierdzające, że Sołżenicyn znalazł w Putinie swój ideał polityka – nowego Stołypina.

Spotkanie z Sołżenicynem było świetnym marketingowym posunięciem ze strony nowo wybranego prezydenta. Putin pokazał wszystkim niezdecydowanym wyborcom, że skoro Sołżenicyn – symbol walki z komunizmem i niepodważalny autorytet moralny – uważa, że jest on właściwym człowiekiem na właściwym miejscu, to jedynie on może godnie reprezentować Rosję. W kontekście dobrze znanych Rosjanom zarzutów stawianych przez opozycję, że Putin jest pozbawionym wszelkich skrupułów komunistycznym aparatczykiem, a także krytycznych wypowiedzi pisarza o innych politykach, był to, bez wątpienia, wielki sukces prezydenta.

W 2000 r. popularność i oddziaływanie Sołżenicyna było zdecydowanie mniejsze, niż na początku lat 90. i dotyczyło praktycznie tylko sfery literatury, moralności i sumienia. W XXI-wiecznej Rosji nie są to wartości, na których można zbić polityczny kapitał. Nawet najzagorzalsi wielbiciele traktowali Sołżenicyna jedynie jak wizjonera czy jurodiwego (popularne określenie w Rosji, które można przetłumaczyć jako nawiedzony w Chrystusie), który więcej wie o przeszłości i przyszłości niż o otaczającej go rzeczywistości. Z drugiej jednak strony Putinowi aspirującemu do miana przywódcy wszystkich Rosjan było potrzebne poparcie osoby, co do której intencji naród nie miałby żadnych wątpliwości. Czy ktoś mógł się lepiej nadać do tej roli niż ostatni rosyjski pisarz-prorok?

Obrońca Serbów

Jedną z ostatnich wypowiedzi Sołżenicyna, która wywołała żywy oddźwięk, był otwarty list skierowany do Serbów zamieszkujących Kosowo. Swymi prawosławnymi braćmi z Bałkanów autor Jednego Dnia Iwana Denisowicza interesował się już od dawna, podziwiając ich niezłomność i wytrwałość w wierze. Rosja już od blisko 200 lat popiera Serbów w ich zmaganiach na Półwyspie Bałkańskim, Sołżenicyn wpisał się więc tym samym w tradycję długoletniej rosyjsko-serbskiej przyjaźni. Dał temu wyraz w 1999 r., kiedy to ostro skrytykował Amerykę i NATO za zbrojną interwencję w Kosowie i bombardowanie Serbii. Według pisarza, jeśli Zachód rzeczywiście chciałby bronić praw uciśnionych, to już dawno powinien zbrojnie zaprotestować przeciwko przemocy Turcji na Kurdach i Chin na Tybetańczykach.

Skoro jednak przez 40-50 lat Zachód nic nie zrobił w ich obronie, to zbrojna interwencja w Kosowie jest zwykłym, wymierzonym w Serbów kłamstwem, wobec którego Sołżenicyn nie potrafi przejść obojętnie. Jego bezkompromisowa postawa została kilkakrotnie nagrodzona przez Serbów, m.in. Orderem świętego Sawy I stopnia i literacką nagrodą Živka i Milića Topalovića.

Sołżenicyn, w swej ostatniej wypowiedzi dotyczącej Serbów (luty 2008), zaapelował do „braterskiego narodu”, aby nie opuszczał Kosowa. Pisarz uważał, że bohaterscy Serbowie wycierpieli już zbyt dużo (bombardowania z 1999 r.), aby teraz ugiąć się pod presją Zachodu i zrezygnować z ziemi, która już przed wiekami należała do Serbii. Sołżenicyn swym apelem wyraził pogląd reprezentowany przez zdecydowaną większość swoich rodaków.

W konflikcie pomiędzy kosowskimi Albańczykami i Serbami prawie wszyscy intelektualiści stanęli po stronie tych pierwszych, dlatego głos Sołżenicyna był niezwykle ważny dla Serbów. Poparł ich przecież znany pisarz, noblista, moralny autorytet, którego zna cały świat. Opinia publiczna z pewnością nie przejęła się „wołaniem starca” (w Polsce apel pisarza nie został nawet zauważony), jednak ekspertom pokazała, że poparcie Serbii przez Rosję to nie tylko pomysł Kremla na odniesienie doraźnych korzyści, ale silnie ugruntowana wola całego rosyjskiego narodu.

Zima Patriarchy

Niestety zapomnieliśmy o Sołżenicynie. O jego istnieniu przypomnieliśmy sobie dopiero, kiedy media podały informację o jego śmierci. Nie docenialiśmy faktu, że autor Archipelagu GUŁag rzadko, ale jednak, komentował najważniejsze wydarzenia w Rosji i na świecie. Ostatnie wypowiedzi pisarza nie wstrząsały już światem, tak jak przed trzydziestu laty, jednak wciąż wywoływały silne emocje u wielu jego czytelników.

Wielu ludzi uważa Sołżenicyna za skrajnego rosyjskiego nacjonalistę, antysemitę lub po prostu za oderwanego od życia starca. Jego ostatnie poglądy, choć często krytykowane, są jednak znane większości Rosjan. Żywe reakcje na jego wypowiedzi, popularność wznowionego i poszerzonego 30-tomowego zbioru utworów (wydanie 2006-2010), a także najnowsza biografia napisana przez Ludmiłę Saraskinę, w pełni potwierdzają, że Rosjanie nie zapomnieli o swoim proroku i zbliżającym się 90-leciu jego urodzin.

Niestety, większość jego ostatnich utworów, wywiadów, listów otwartych i wypowiedzi nie została nawet przetłumaczona na język polski. W Polsce nie można było także zobaczyć 10-odcinkowego serialu zrealizowanego przez Gleba Panfiłowa w 2005 r. na podstawie genialnego (nie boję się tego słowa) Kręgu pierwszego. A scenariusz do tego serialu powstał przy współudziale samego pisarza!

Wydaje mi się, że polscy intelektualiści powinni wykazywać większe zainteresowanie tak wybitną postacią, jaką jest Sołżenicyn [„Polscy”? „Intelektualiści”? Gdzie oni? – admin]. Niewielu ludzi kultury miało tak duży wpływ na obraz dzisiejszego świata jak „rosyjski wieszcz”. Niewielu w pojedynkę ośmieliło się podnieść rękę przeciwko radzieckiemu imperium. Niewielu samotną walkę z totalitaryzmem zakończyło sukcesem. A to właśnie udało się Sołżenicynowi.

W latach 90. Sołżenicyn nie spełnił nadziei pokładanych w nim przez wielu jego czytelników. Nie zdecydował się na karierę polityczną, nie skorzystał z możliwości wcześniejszego powrotu do Rosji, miłośnicy literatury mogą zaś śmiało powiedzieć, że od momentu wydalenia go z ZSRR nie napisał żadnego utworu na miarę Kręgu pierwszego, Oddziału chorych na raka i Archipelagu GUŁag. Można mieć także wiele pretensji do jego wypowiedzi na temat granic Federacji Rosyjskiej, stosunku Rosji do sąsiadów lub polityki prowadzonej przez Putina. Nie oznacza to jednak, że automatycznie powinniśmy zapominać o zasługach pisarza w walce z totalitaryzmem i o jego wkładzie w światowe dziedzictwo literackie.

Obserwując ewolucję poglądów Autora Archipelagu GUŁag, można lepiej poznać i zrozumieć dzisiejszą Rosję. Sołżenicyn jest „kwintesencją” rosyjskości. Czytając jego utwory, poznajemy nie tylko historię Rosji i ZSRR, ale również rosyjską mentalność.

Ostatnie wypowiedzi Sołżenicyna, w których pobrzmiewają nuty nacjonalizmu, są świetnym dowodem na to, że pisarz wciąż wyraża opinię większości narodu. Poglądy Sołżenicyna (i sam Sołżenicyn również) są niczym lustro, w którym odbijają się charakterystyczne cechy Rosjan. Również te, które należy potępić (zarzuty antysemityzmu, „wielkorosyjskiego” imperializmu itp.). [Potępić antysemityzm? A niby dlaczego? – admin]

Brodaty, sędziwy, nieprzejednany pisarz-prorok już samą swą osobą przypomina Rosjanom o ich korzeniach i różnicach, jakie istnieją pomiędzy Rosją i zachodnią cywilizacją. Choć znajomość życiorysu, utworów i poglądów Sołżenicyna z pewnością nie jest kluczem do wyjaśnienia wszystkich tajemnic naszego wielkiego sąsiada, to z pewnością pomoże nam lepiej zrozumieć historię, a także procesy zachodzące w dzisiejszej Rosji.

Piotr Głuszkowski (ur. 1983): absolwent toruńskiego MISH (historia i filologia rosyjskia). Doktorant Wydziału Nauk Historycznych UMK w Toruniu. Pracownik Stacji Naukowej PAN w Moskwie. Autor książki Antyrosja – historyczne wizje Aleksandra Sołżenicyna. Próba polskiego odczytania.

Przypisy:
[1] Сараскина Л., Александр Солженицын, Москва 2008, s. 504
[2] Ibidem, s. 504
[3] Samizdat – książki wydawane poza cenzurą, w drugim obiegu na terenie ZSRR. Tamizdat – rosyjskie książki wydawane za granicą, przemycane przez dyplomatów, sportowców i dziennikarzy z Zachodu do ZSRR.
[4] Piotr Stołypin – rosyjski premier i minister spraw wewnętrznych w latach 1906-1911. Przez wielu Rosjan, w tym Sołżenicyna, uważany jest za modelowy przykład męża stanu.

[5] A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag. 1918-1956. Próba dochodzenia literackiego, tłum. J. Pomianowski (ps. M. Kaniowski), Warszawa 1990, t. 3, s. 239.
[6] Walicki A., Rosja Putina, a polityka polska, „Tygodnik Przegląd” 2004, nr 9
Niniejszy tekst ukazał się w XV Tece ,,Pressji” – Wydawnictwa Klubu Jagiellońskiego, zapraszamy na stronę KJ: http://www.kj.org.pl

Artykuł pochodzi z 13 czerwca 2009 r.
http://www.kresy.pl/

*                                *                                     *

Aleksander Sołżenicyn: Słowo do Ukraińców i Białorusinów
„Głos Rosji” przypomina znany artykuł Aleksandra Sołżenicyna.

Sam jestem w zasadzie na połowę Ukraińcem i we wczesnym dzieciństwie rosłem przy dźwiękach ukraińskiej mowy. A w gorzkiej Białorusi spędziłem większą cześć lat frontowych i do przenikliwości pokochałem jej ubóstwo i potulny naród. Do tych i drugich zwracam się nie jak obcy, ale jak swój.
Tak, nasz naród został podzielony na trzy odgałęzienia jedynie z powodu groźnego nieszczęścia mongolskich najazdów i polskiej kolonizacji. To wszystko wymyślone niedawno kłamstwa, że niemal od IX wieku istniał oddzielny naród ukraiński z oddzielnym nierosyjskim językiem.

My wszyscy wywodzimy się z drogocennego Kijowa, „skąd i ruska ziemia wywodzi się”, według kroniki Nestora, skąd i rozprzestrzeniło się chrześcijaństwo. Ci sami książęta rządzili nami: Jarosław Mądry podzielił między synów Kijów, Nowogród i wszystkie ziemie od Czernihowa do Riazania, Muromu i Biełooziera; Włodzimierz Monomach był jednocześnie kniaziem kijowskim i rostowsko-suzdalskim; i taka sama jedność w służbie metropolitów. Naród Rusi Kijowskiej zbudował Księstwo Moskiewskie. Na Litwie i w Polsce Białorusini i Małorusini uważali się za Rosjan i walczyli z polonizacją i katolicyzacją.
Powrót tych ziem do Rosji funkcjonował w świadomości wszystkich jako zjednoczenie.

Tak, bolesne i wstydliwe jest przypominanie o dekretach za czasów rządów Aleksandra II (1863-1976) o zakazie używania języka ukraińskiego w publikacjach, a później i w literaturze. Ale nie potrwało to długo. I było to z tych skostniałych mrokach średniowiecza zarówno w państwowej, jak i cerkiewnej polityce, które przygotowywały upadek rosyjskiego systemu państwowego.

Ale i awanturniczo-socjalistyczna rada z 1917 roku powstała w wyniku porozumienia polityków, a nie z wyboru narodu. I kiedy, wychodząc z federacji, ogłosiła odłączenie się Ukrainy od Rosji nie zapytała narodu o zdanie.

Już miałem okazję udzielić odpowiedzi ukraińskim nacjonalistom na emigracji, którzy wtłaczają Ameryce, że „komunizm jest mitem, cały świat chcą zagarnąć nie komuniści, a Rosjanie” (w amerykańskim Senacie już od 30 lat istnieje ustawa, że „Rosjanie” zajęli Chiny i Tybet).

Komunizm to taki mit, który i Rosjanie, i Ukraińcy doświadczali na sobie w piwnicach Czeka od 1918 roku. Taki mit, który z Powołża wymiótł nawet ziarno na siew i oddał 29 rosyjskich guberni we władanie suszy i ludobójczego głodu w latach 1921-33. I razem przeżyliśmy komunistyczną kolektywizację bata i rozstrzeliwania. Czy nie jednoczą nas te krwawe cierpienia?

W Austrii jeszcze w 1848 roku mieszkańcy Galicji nazywali swoją Radę Narodową „Główną Radą Ruską”. Ale w oderwanej Galicji, dzięki austriackiej truciźnie, został wyhodowany wypaczony nienarodowy język ukraiński, naszpikowany niemieckimi i polskimi słowami, i pojawiła się pokusa oduczenia Karpatorusinów języka rosyjskiego, i pokusa całkowitego ogólnoukraińskiego separatyzmu, który wśród liderów obecnej emigracji objawia się to prymitywną ignorancją, że św. Włodzimierz „był Ukraińcem”, to niepoczytalną gorączką: niech żyje komunizm, byle unicestwić Moskali!

Pewnie, że nie rozdzielimy bólu za śmiertelne męki Ukrainy w czasach radzieckich. Ale skąd ten zamach: odrąbać Ukrainę (tam, gdzie nigdy nie było starej Ukrainy, jak Dzikie Pola koczowników – Noworosja lub Krym, Donbas i ledwo nie do samego Morza Kaspijskiego). I jeśli mówimy o „samostanowieniu narodu”, to naród powinien samodzielnie decydować o swoich losach. Bez powszechnego głosowania nie da się tego problemu rozwiązać.

Dzisiaj oderwanie Ukrainy oznacza rozdzielenie milionów rodzin i ludzi: jaka koncentracja ludności. Całe obwody z rosyjską przewagą, tak wiele osób, które nie wiedzą, jaką z dwóch wybrać dla siebie narodowość, ilu z mieszanym pochodzeniem, ile małżeństw mieszanych, które do tej pory nikt nie uważał za „mieszane”. A wewnątrz populacji nie ma nawet cienia nietolerancji między Ukraińcami i Rosjanami.

Bracia! Po co ten brutalny podział! To zamroczenie komunistycznych czasów. Razem przetrwaliśmy czasy radzieckie, razem znaleźliśmy się w tej jamie, razem się z niej wydostaniemy.

I w ciągu dwóch wieków jaka ilość wybitnych postaci na skrzyżowaniu naszych dwóch kultur. Mychajło Drahomanow powiedział: „Niepodzielni, ale i nie zmieszani”. Z życzliwością i radością powinna rozpościerać się szeroko droga dla ukraińskiej i białoruskiej kultury nie tylko na terytorium Ukrainy i Białorusi, ale i Wielkiej Rusi. Bez jakiejkolwiek przeprowadzanej przemocą rusyfikacji (ale i bez przeprowadzanej przemocą ukrainizacji, jak to było pod koniec lat 20. XX wieku), bez niczym nie ograniczonego rozwoju równoległych kultur, zajęć w szkołach prowadzanych w dwóch językach do wyboru przez rodziców.

Słowo do Ukraińców i Białorusinów (napisane i opublikowane w latach 90. XX wieku „Jak mamy zorganizować Rosję?). (za: Głos Rosji)

http://angelus.com.pl/