Bardzo mało wiemy też o praktykach duchowych, jakim mogli oddawać się inni presokratycy. Można tylko odnotować, że gdy mowa o jednym z ulubionych motywów — spokoju duszy— filozofowie tacy, jak Seneka i Plutarch49, wspominają o dziele Demokryta poświęconym eulhymia, tj. dobrej dyspozycji duszy, równoznacznej z radością. Zdaniem Seneki Demokryt odnajdował ów stan w równowadze ducha. Można ją osiągnąć, jeśli się umie dostosować swoje działanie do własnych możliwości, do tego, co da się zrobić; radość będzie więc szła w ślad za poznaniem siebie. Ogólnie biorąc, idzie o to, by „zajmować się własnymi sprawami”. Oddziaływanie na siebie samego jest zatem możliwe. Równie znaczące wydaje się, że imieniem Demokryta opatrzono zbiór sentencji moralnych50. Demokryt napisał zresztą dzieło zatytułowane Tritogeneja jest to jeden z przydomków bogini Ateny, utożsamianej przezeń z mądrością czy roztropnością, a mądrość z kolei określa Demokryt jako sztukę właściwego rozumowa nia, właściwego mówienia i robienia tego, co należy robić51.
Bardzo szczególne zainteresowania objawił sofista Antyfon, głosząc terapię trosk i smutków za pomocą słowa52. Nie wiemy, jak wyglądała ta terapia w praktyce, lecz w zachowanych fragmentach jego dzieł możemy znaleźć cenne wskazówki na temat jego znajomości ludzkiej psychiki.
Przytoczymy tu tylko kilka przykładów. Antyfon np. wie, że nie można być mędrcem, nie doświadczywszy samemu tego, co złe, i tego, co wstydliwe, czyli — nie odniósłszy zwycięstwa nad sobą samym. Wie też, że kto, chcąc wyrządzić krzywdę bliźniemu, nie wyrządza jej od razu z obawy przed niepowodzeniem albo przykrymi konsek wencjami, ten często wyrzeka się swych zamiarów53. Oznacza to, że roztropność polega na refleksji, na spojrzeniu na własne działania z pewnego dystansu; domyślamy się więc, że roztropności przypisana zostanie znaczna rola w życiu jako takim. Antyfon był nadto znakomitym interpretatorem snów. Przytoczmy jego uwagę o wyjątkowości i powadze życia:
Są ludzie, którzy nie żyją życiem obecnym; jakby się przygotowywali, z całym zapałem, do życia nie wiedzieć jakim życiem, lecz nie tym; gdy zaś tak czynią, czas upływa i przepada. Nie można życia stawiać tak jak przy grze w kości54.
Jakbyśmy słyszeli Epikura czy Senekę mówiących:
„Gdy czekamy na życie, życie mija”.
Powyższe przykłady pozwalają przypuszczać, że istniała cała prehistoria filozoficznego sposobu życia i związanych z nim praktyk55. Niestety, ze względu na znikomą liczbę zachowanych fragmentów i trudność ich interpretacji wymagają one długich studiów.
P. Hadot
Czym jest filozofia starożytna
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz
Uwaga: tylko uczestnik tego bloga może przesyłać komentarze.