Narodziny monastycznego Egiptu

Pachomiusz należał do grona tych wielkich ascetów, którzy w pierwszych dziesięcioleciach IV w. stworzyli w Egipcie monastycyzm, instytucję aż po dziś żywą, skupiającą ludzi szczególnej wrażliwości religijnej, formującą elitę społeczności kościelnych. Zresztą Czytelnikom Źródeł Monastycznych nie trzeba tłumaczyć, jak ważny był i jest monastycyzm dla chrześcijaństwa.

Zacznijmy od ważnego doprecyzowania terminologicznego. Mnisi pojawiają się w IV w., choć asceci byli obecni w gminach chrześcijańskich od pierwszych dni ich istnienia. Otoczeni szacunkiem, służyli pomocą współbraciom, uczyli jak trzeba rozumieć Biblię; powierzano im często godności kościelne. Od mnichów czasów późniejszych różniło ich pozostawanie „w świecie", w domach rodzinnych, w których pełnili funkcje zwykłe dla ludzi ich sfery społecznej. Z rzadka tylko łączyli się w niewielkie grupy oddane modlitwie i pobożnym lekturom.

Antoni (ok. 271-356 r.) miał być pierwszym człowiekiem powołującym do życia szczególną formę ascetyczną, którą możemy nazywać już monastycyzmem. Jako młody człowiek, po kilku latach ascetycznego bytowania, opuścił rodzinną wieś i wybrał na miejsce pobytu pustynię; następnie zamknął się w opuszczonym forcie na jej brzegu (ok. 285 r.). Po dwudziestu latach (ciągle mówimy o tradycji, jej wskazówki chronologiczne zawsze trzeba opatrywać słowem „około"), gdy tłum rozbił bramę fortu i ludzie wdarli się do środka, Antoni zrezygnował z życia samotnego i przyjął na siebie obowiązek kierowania tymi, którzy chcieli stać się jego uczniami (ok. 306 r.). Powstała pierwsza wspólnota monastyczna. Wprawdzie ok. 313 r., Święty, znużony ludźmi szukającymi u niego pocieszenia, cudów uzdrowicielskich i interwencji u wielkich tego świata, uciekł głęboko na pustynię, do małej oazy w pobliżu Morza Czerwonego, jednak aż po kres życia (zmarł ok. 356 r.) wracał co pewien czas do swoich mnichów bytujących niedaleko Nilu i przyjmował też przybyszów w swej odległej pustelni.

Następni monastyczni bohaterowie pierwszych pokoleń rozpoczęli swój mniszy żywot nieco później niż Antoni; wybrali oni na swoje siedziby obszary pustynne po zachodniej stronie Delty. Amun dał początek monastycznemu kompleksowi Nitrii gdzieś między 325-330 r., Makary osiedlił się w Sketis (dzisiejsze Wadi el-Natrun) w 330 r., Cele (gr. Kellia), trzecie, sławne dzięki odkryciom archeologicznym, osiedle monastyczne zostają założone w 338 r. W drugiej połowie IV w. wzdłuż brzegu płaskowyżu, który przecina Nil w jego biegu, mnożą się eremy niemal wszędzie tam, gdzie istniały dogodne dla mnichów warunki: groty skalne, groby faraońskich wielmożów, kamieniołomy i świątynie.

Pachomiuszowi monastycyzm egipski zawdzięcza genialną innowację: stworzenie pierwszych klasztorów. Pokazał, że ucieczka od świata nie musi zakładać jego fizycznego opuszczenia, a skupienie wielu ludzi w jednym miejscu, pod jednym kierownictwem, pod jedną „regułą" może stworzyć lepsze, a przynajmniej nie gorsze, warunki dla duchowego rozwoju, niż życie w samotności lub w gronie kilku osób. Szczęśliwie dla nas zachowały się dzieła powstałe w kręgu pachomiańskich klasztorów opowiadające ich dzieje, skupiające narrację na założycielu kongregacji, człowieku obdarzonym przez Boga szczególnymi darami, kimś, kto wiedział, jak należy postępować, aby podobać się Bogu. Trzon tej tradycji stanowią żywoty Pachomiusza w języku greckim, koptyjskim, syryjskim, łacińskim, będące samodzielnymi, choć silnie powiązanymi ze sobą, utworami. O tym literackim dorobku pachomiańczyków będzie szczegółowo mowa w ostatniej części wprowadzenia.

(Ewa Wipszycka ze wstępu)

Za: Pachomiana Graeca: Vita graeca prima. List Ammona, Paralipomena, przekład: Ewa Dąbrowska, wstęp i opracowanie: Ewa Wipszycka, źródła monastyczne 65, starożytność 39, TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 2013