Athos i przemiany w okresie macedońskim

  Nazwa „Athos", która po raz pierwszy pojawiła się w poezji Homera, w znaczeniu geograficznym odnosi się do cypla Półwyspu Chalcydyckiego wysuniętego daleko na wschód. Natomiast nazwa „Święta Góra" zaczęła być używana i rozpowszechniła się dopiero w średniowieczu. Musiało jednak minąć jeszcze kilka wieków, zanim została w pełni utożsamiona z rozwijającą się na półwyspie praktyką monastyczną, gdyż ruch monastyczny na górze Athos nie został zaakceptowany ani łatwo, ani szybko. Tereny położone w głę­bi lądu nie nadawały się do prowadzenia gospodarstw, wybrzeża były nieprzyjazne, a ponadto góra Athos położona była daleko od najważniejszych ośrodków wczesnego chrześcijaństwa. Z drugiej strony pod koniec VIII w., gdy sytuacja polityczna Chalkidiki oraz przylegającego do niego lądu się poprawiła, ten przestronny i raczej odosobniony półwysep dla dużej liczby mnichów okazał się z wielu względów idealnym miejscem do zamieszkania.

  Przyjmuje się, że pierwsi pustelnicy zamieszkali na półwyspie dopiero pod koniec VIII w. Pierwsze niepodważalne dowody ich obecności w tym rejonie pochodzą z 1. połowy IX w., kiedy to została spisana liturgia ku czci sławnego św. Piotra Atonity, jednego z pierw­szych pustelników. Wkrótce (845 r.) ostateczne zwycięstwo ikonodulów oraz przywrócenie kultu ikon doprowadziły do rozwoju życia i praktyki monastycznej, odrodzenia monastycyzmu oraz żarliwej religijności mnichów. Na początku 2. połowy IX w. pustelnicy zaczęli się jednoczyć, tworząc pierwsze cenobityczne wspólnoty. Wzorem życia monastycznego - choć prawdopodobnie nie była to pierwsza tego rodzaju wspólnota - stało się częściowo pustelnicze zgromadze­nie, na którego czele od 865 r. stał św. Eutymiusz z Salonik. Takie wspólnoty łatwo mogły się przerodzić w cenobia, jednak tak się nie stało. Pierwsza cenobityczna wspólnota: monaster Kolobos, powstał nie w środkowej części półwyspu, ale na jego obrzeżach. Fakt ten został potwierdzony na początku panowania dynastii macedońskiej, gdy został wydany pierwszy z cesarskich statutów przyznanych górze Athos. W czerwcu 883 r. cesarz Bazyli I (867-886), założyciel dynastii, podarował wspólnocie sigillion (cesarski edykt), dzięki któremu „ci, którzy wybrali pustelniczy żywot", mieli zapewnioną pomoc samego cesarza w razie jakichkolwiek niepokojących inge­rencji z zewnątrz.

  Sigillion Bazylego I miał ogromne znaczenie dla monastycznego życia na górze Athos, gdyż dzięki niemu wspólnota mnichów zapew­niała sobie niezależność i po raz pierwszy ogłoszono jej nietykalność. Choć klasztory jeszcze nie powstały, to statut już zapewniał im taką możliwość. W ten sposób furtka do rozwoju monastycyzmu została uchylona i aż do końca IX w. mnichów szybko przybywało. W re­zultacie jeszcze przed powstaniem wielkich klasztorów niezależną władzę nad monasterami Athos objął protos, którego siedzibą stało się Karies. Pierwszą wzmiankę o konkretnym protosie, mnichu An­drzeju, odnajdujemy w akcie wydanym w 908 r. przez cesarza Leona VI (886-912). W żadnym z zachowanych dokumentów z kolejnych 50 lat nie ma wzmianki o innym protosie, sposób zorganizowania monastycznych wspólnot również nie jest znany. Za pewnik możemy przyjąć tylko to, że pod koniec X w. wzniesiono w Karies Protaton, jeden z najstarszych kościołów.

  Mniej więcej w tym samym czasie miało miejsce zdarzenie nie­zwykle ważne dla góry Athos - Atanazy przybył tam z Bitynii pod koniec 957 r. i zdecydował się pozostać. Efektem prawie trzech lat spędzonych w odosobnieniu były znaczące zmiany dotyczące za­równo życia klasztornego, jak i ochrony mnichów przez arabskimi najazdami, które zagrażały bezpieczeństwu całej wspólnoty.

  Atanazy był dobrze wykształconym mnichem, doskonałym kaligrafem, a także niezwykle zdolnym politykiem. Wkrótce po przybyciu na Athos zyskał szacunek całej wspólnoty, częściowo dlatego że był duchowym przewodnikiem sławnego wojownika Nicefora Fokasa. W 960 r. Nicefor odniósł pierwszy sukces w ofen­sywie na Kretę znajdującą się wówczas w rękach arabskich, tym samym zlikwidował nieustanne zagrożenie dla góry Athos. Nicefor poprosił wówczas Atanazego, by do niego dołączył. Razem postano­wili wznieść mały cenobityczny monaster na górze Athos; Nicefor sfinansował projekt, a Atanazy został igumenem (przełożonym) nowej wspólnoty.

  Monaster został wybudowany w 963 r., niedługo po tym jak Nice­for został cesarzem bizantyjskim (963-969). W 964 r. monasterowi nadano miano Wielkiej Ławry i zagwarantowano mu całkowitą niezależność, zaś Atanazy został jego pierwszym igumenem. Klasztor cieszył się szczególnym poważaniem za sprawą ofiarowanych mu przez cesarza relikwii św. Bazylego Wielkiego oraz fragmentu drze­wa krzyża świętego. W tych okolicznościach rozpoczęła się historia klasztorów na górze Athos. Słowo „ławra" weszło do języka jako nazwa prawosławnego klasztoru, a więc w innym znaczeniu niż we wczesnym chrześcijaństwie. Ze względu na pokaźne fundusze przeznaczone na Wielką Ławrę oraz status cesarskiego daru, po­czątkowy zamysł zbudowania małego cenobitycznego monasteru został porzucony, a zamiast tego zbudowano ogromny gmach, zdolny pomieścić 120 mnichów, otoczony przez inne budynki, takie jak szpital i skryptorium; zbudowany został również port.

Cesarz Jan I Tzimiskes (971-976) udzielił wsparcia nowemu monasterowi, czego bezpośrednim skutkiem była kodyfikacja zasad organizacji i życia mieszkających w nim mnichów. Na przełomie 970 i 971 r. Wielka Ławra otrzymała swój pierwszy typikon (akt założenia monasteru) wzorowany na regule studyckiej wspólnoty, spisanej w 799 r. przez reformatora bizantyjskiego monastycyzmu, a zarazem igumena monasteru w Studion, św. Teodora Studytę. Według tej reguły, opisującej uniwersalny model mniszego życia, w cenobitycznej wspólnocie winny rządzić trzy zasady: wspólna praca (bez korzystania z niewolników), absolutne posłuszeństwo oraz obowiązkowe zajęcia. Surowy porządek monastycznego ży­cia, ustanowiony wówczas przez typikon Wielkiej Ławry, stał się wzorcem dla wszystkich cenobitycznych wspólnot na górze Athos, nawet tych, które powstały później.

Opisywał on przede wszystkim rygorystyczną strukturę wewnętrzną monasteru: igumen, wybie­rany przez 16 mnichów otoczonych powszechnym szacunkiem, dzierżył niemal dożywotnio absolutną władzę oraz był uznawany za duchowego ojca każdego członka wspólnoty. Po raz pierwszy kobietom zabroniono wstępu na górę Athos, nie wolno było nawet hodować zwierząt płci żeńskiej.

  Jak już wspominano, również cenobityczne wspólnoty, które powstały później, respektowały zasady organizacyjne ustanowione przez Wielką Ławrę. Igumeni, pełniący tę funkcję dożywotnio, stali na czele rady, której członkowie również sprawowali swój urząd dożywotnio. Codzienne czynności, w tym obowiązkowe prace, wykonywano wspólnie, a mnisi mieli bardzo niewiele przedmiotów osobistych. Niektórym powierzano dożywotnie pełnienie pewnych funkcji, takich jak: posługa kapłańska, praca furtiana, biblioteka­rza, kucharza czy odpowiedzialność za spiżarnię. Konsekwencją ascetycznego trybu życia były posty, które trwały przez dwie trze­cie roku. Każdy wolny moment należało poświęcić na modlitwę o samooczyszczenie.

  Mnisi w większości nie byli wykształceni, mimo to zachęcano ich do gromadzenia oraz kopiowania religijnych manuskryptów, w wyniku czego Athos stał się ważnym centrum nauki i duchowości Kościoła prawosławnego.

  Estyma, jaką cieszyła się Wielka Ławra, wkrótce stała się przy­czyną niepokoju wśród mieszkańców pozostałych monasterów na górze Athos. W 972 r. cesarz Jan I Tzimiskes został zmuszony do wysłania poselstwa na Athos, w wyniku czego powstał pierwszy ogól­ny typikon, dotyczący organizacji życia monastycznego. Dokument nazwano Tragos, ponieważ został spisany na koźlej skórze {tragos znaczy kozioł). Obecnie znajduje się on w archiwach Protatonu. W dokumencie tym zostało powołane do życia zgromadzenie zbierające się trzy razy w roku, instytucja dzierżąca najwyższą władzę. Protos i członkowie zgromadzenia nie mogli podejmować istotnych decyzji niezależnie od siebie. Zgromadzenie to było niezwykle ważne, gdyż jeszcze za życia Atanazego (zm. ok. 1004 r.) powstało pięć kolejnych monasterów, a po jego śmierci, do połowy XI w. -10 następnych. Jednak podstawową formą życia monastycznego nadal był eremityzm, który często wywierał znaczący wpływ na cenobityczne wspólnoty - w większości monasterów znajdowała się stosunkowo duża liczba odosobnionych cel rekluzów, które nierzadko stawały się centralnym miejscem nowych monasterów.

W 1. połowie XI w., u schyłku panowania dynastii macedońskiej, monastycyzm na Świętej Górze znajdował się w fazie rozwoju. Był to, niestety, także okres jego dojrzewania, które - jak powszech­nie wiadomo - jest zawsze czasem wielkiej niestabilności. Coraz poważniejsze problemy z dyscypliną były powodem wielu niepo­kojów i trudności, gdyż góra Athos cieszyła się sławą najbardziej szanowanego ośrodka monastycznego w Bizancjum. Ponieważ ich cenobia były cesarskimi ławrami i jako takie znajdowały się pod patronatem samego cesarza, problemy te zostały rozwiązane przez interwencję na najwyższym szczeblu. Cesarz Konstantyn IX Monomach (1042-1055) wysłał swojego namiestnika, dzięki które­mu we wrześniu 1045 r. powstał nowy typikon, zwany Typikonem Monomacha. Właśnie tam po raz pierwszy oficjalnie pojawiła się powszechnie używana nazwa „Święta Góra". Typikon Monomacha był aktem o fundamentalnym znaczeniu, ponieważ tak szczegółowo opisywał porządek i organizację życia klasztorów, że przez następne trzy i pół wieku nie było potrzeby stworzenia nowego dokumentu o charakterze ogólnym. Co więcej, nie tylko nie wprowadzono żadnych zmian w modelu życia monastycznego stworzonym przez św. Teodora Studytę, lecz wręcz wymagano jego ścisłego przestrzegania. Jakiekolwiek formy luksusu, rozwój ekonomiczny, handel z dale­kimi miejscami oraz mnichami przemieszczającymi się z miejsca w miejsce były surowo zabronione. Jedność wspólnoty klasztornej była dodatkowo podkreślona przez szacunek, który otaczał protosa pozostającego na swoim stanowisku do końca życia. Mianowanie nowego protosa odbywało się w Konstantynopolu, gdzie otrzymywał on pastorał i nominację z rąk samego cesarza. Protos podejmował decyzje związane z codziennym funkcjonowaniem klasztorów, podczas gdy ważniejsze sprawy były rozstrzygane przez igumenów, od pięciu do dziesięciu z nich. Najbardziej znaczące kwestie były rozważane podczas zgromadzenia odbywającego się nie częściej niż trzy razy w roku, któremu przewodniczył protos.

  W ten sposób pod koniec okresu macedońskiego mocna pozycja protosa stała się wreszcie symbolem jedności wspólnoty monastycz­nej, zamieszkującej Świętą Górę. Jednak klasztory zachowały pełną niezależność; nie można powiedzieć, by zostały zredukowane do pozycji ogniw w hierarchicznie zorganizowanym łańcuchu instytucji, którymi zarządzał protos. W tamtych czasach protos był wybierany spośród mnichów z mniej znaczących monasterów, aby te bardziej znaczące nie wywierały na niego wpływu. Ten porządek i organiza­cja wreszcie przeistoczyły górę Athos w Świętą Górę. Wielka praca dynastii macedońskiej dobiegła końca, a jej osiągnięcia stały się dziedzictwem przekazywanym kolejnym bizantyjskim pokoleniom, a później - uwzględniając dokonane w kolejnych wiekach zmiany - pokoleniom postbizantyjskim.

Za: Mnisi Wschodu i Zachodu; Juan Maria Laboa, Historia monastycyzmu chrześcijańskiego, tytuł oryginału: The Historical Atlas of Eastern and Western Christian Monasticism, tłumaczenie: Gabriela Jaworska, Katarzyna Malecha, CARTA BLANCA Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, Warszawa 2009