Asceza i modlitwa

Zanim zacznie mówić o rodzajach i formach modli­twy, Kasjan przedstawia swe centralne założenie do­tyczące życia modlitwy: „O naszej modlitwie decyduje więc wcześniejsze przygotowanie" (Rozm. 9.3.3). Tu­taj po raz pierwszy widać zapożyczenie z Orygenesa i jego traktatu O modlitwie, dlatego że - podobnie jak Orygenes - Kasjan zaczyna od właściwej dyspozycji do modlitwy, zanim przejdzie do czterech rodzajów mo­dlitwy wymienionych w 1 Tm 2,1, a potem do Modlitwy Pańskiej. Maksyma Kasjana jest analogiczna do jego innych nauk o ciągłości między życiem obecnym i przyszłym. Jeśli życie rozumiemy jako przedsmak nieba i jeśli modlitwa jest dla mnicha najlepszą oka­zją do rzeczywistego porozumienia się z Bogiem, to życie codzienne i modlitwa są nierozłącznie związane ze sobą w moralnym i duchowym pokrewieństwie.

Ideał „czystej" modlitwy, to znaczy modlitwy po­nad rozproszeniami i wyobrażeniami, opiera się na tych samych ascetycznych założeniach, z jakimi spo­tykamy się w nauce Kasjana o czystości serca i cnocie czystości. Łączy on Pawłowe „nieustannie się módl­cie" (1 Tes 5,17) z pouczeniem, aby modlić się, „pod­nosząc ręce czyste, bez gniewu i sporów" (1 Tm 2,8). „Podnosić ręce czyste" na modlitwie oznacza modli­twę w czystości serca. Umysł musi być oczyszczony z błędów, a cnoty ugruntowane tak, żeby mógł on „karmić się nieustannie kontemplacją Wszechmocne­go Boga". Kiedy Kasjan opisuje „najczystszą i naj­szczerszą modlitwę" wznoszącą się od myśli, które zo­stały uformowane na nowo na „podobieństwo aniel­skich", kładzie nacisk na ścisły związek nieustannej modlitwy z czystością serca. Stopniowe uwalnianie od ciężaru grzechów pozwala duszy i jej modlitwie dosięgnąć „szczytów nieba ... ponad sklepieniem niebieskim" (Rozm. 9.4.2 i 3). Człowiek zostaje uzdolniony do wspięcia się na górę, aby zobaczyć Przemienionego Jezusa (Rozm. 10.6.2), lub jak orzeł wznosi się na najwyższe przestrzenie zrozumienia Biblii (Rozm. 10.11.2-4).

Oczyszczenie modlitwy oznacza wyeliminowanie rozproszeń i zatroskania. Modlitwa w czystości serca oznacza także zakaz wstępu do „świątyni" serca wszystkim myślom rozpraszającym. Ciężkie grzechy takie jak gniew, smutek czy pożądanie towarzyszą mnichowi na modlitwie i wytwarzają obrazy, które tańczą przed jego oczami, nawet kiedy próbuje się modlić. Dobre myśli, takie, które rodzą się z „wpa­trywania w niebieskie misteria", mają skłonność do szybkiego ulatywania i ustępują miejsca mniej zdro­wym (Rozm. 9.7.1-2). W Rozmowie 10 rozważa też inny aspekt czystości modlitwy - uwolnienie się od ograniczenia przez obrazy nawet dobre, które mogą utrudnić spotkanie umysłu z niematerialnością Bo­ga. Troska związana z rozproszeniami przewija się przez pierwszy zbiór Rozmów i powraca w Rozmo­wach 23-24. Koncentracja jest jedynym, najważniej­szym problemem praktycznym, jaki Kasjan porusza w swej teologii monastycznej.

Praktyka ascetyczna, przez którą przygotowujemy się do modlitwy, jest dobrze znana: usuwanie błędów, kładzenie podwalin pod prostotę i pokorę, budowa „duchowej wieży" cnót wznoszonej do nieba (Rozm. 9.2.2-3). Lekarstwo na rozproszenia zaproponowane pod koniec Rozmowy 10 jest standardowe, gdy chodzi o monastycyzm. Można je znaleźć w Apoftegmatach, w Praktikos Ewagriusza i w innych źródłach: czuwa­nie, meditatio i modlitwa (Rozm. 10.14.1). Modlitwa jest zarówno narzędziem, jak i owocem życia asce­tycznego. Kasjan między podstawowymi narzędziami ascezy umieszcza też pracę ręczną, jest to podejście tradycyjne oparte na przekonaniu, że modlitwa i praca ręczna są naturalnymi, wspierającymi się członami.

Kasjan ostrzega, że modlitwa zmienia się wraz z okolicznościami w jakich jest odmawiana. Naprawdę jest wiele rodzajów modlitwy, tyle ile sytuacji. Mówiąc bardziej fundamentalnie, stan (status) duszy wpływa na wartość modlitwy mnicha. Aby modlitwa była nie­ustanna, dusza musi być czysta i skupiona (Rozm. 9.8.2). Kasjan sugeruje, że trzy rodzaje okoliczności rzutują na modlitwę: nastrój, stan sumienia i etap po­stępu duchowego. Ten ostatni stanowi pomost pro­wadzący do jego duchowej teologii, który ułatwia mu podsumowanie stopni monastycznego wzrostu, wy­mienianych w Rozmowie 1 i gdzie indziej. Przytłocze­ni ziemskimi troskami będą modlić się inaczej niż ustabilizowani w „pewności i spokoju" czy „oświeceni przez objawienie niebieskich tajemnic (sacramenta)". Kasjan uznaje zmienność doświadczenia duchowego i duchową jałowość zalicza do możliwych warunków (Rozm. 9.8.3). Jego zainteresowanie różnymi stanami duchowymi powróci później w Rozmowie 9 podczas analizy skruchy i łez, a także w Rozmowie 10, kiedy dokonuje przeglądu różnych sytuacji, którym może służyć formuła nieustannej modlitwy.

Za: Columba Stewart OSB, Kasjan Mnich, Kraków - Tyniec 2004, źródła monastyczne t. 34, (opracowania, t. 6), przekład Teresa Lubowiecka