Giuseppe Tomasi di Lampedusa - Nota biograficzna

Giuseppe Tomasi di Lampedusa urodził się w 1896 r. w Palermo. Pochodził ze starej arystokratycznej rodziny sycylijskiej. Dzieciństwo spędzone w pałacu w Palermo i w wiejskich rezydencjach w głębi Sycylii wywarło ogromny wpływ na ukształtowanie się osobowości i talentu przyszłego pisarza. Wszczepiło mu umiłowanie miejsc i rzeczy, zrodziło skłonność do samotnych rozważań, do własnych „odkryć” pejzażu Sycylii. Wychowywany przez cudzoziemskie guwernantki, nauczył się podstawowych europejskich języków, bardzo dużo czytał i zdobył rozległą kulturę literacką. Mając lat dwadzieścia uczestniczył w pierwszej wojnie światowej; wzięty do niewoli, przebywał jakiś czas w obozie jeńców w Poznaniu. Po dwukrotnej próbie udało mu się zbiec; wrócił do Włoch przemierzając pieszo Europę. Wrogi ideologii faszyzmu, trzymał się w okresie dwudziestolecia z dala od udziału w życiu publicznym, podróżował wiele po Europie, zatrzymując się dłużej we Francji, Anglii i na Łotwie, gdzie poznał swoją przyszłą żonę Aleksandrę Wolff-Stomersee. Uczestniczył również w drugiej wojnie światowej w randze kapitana artylerii.

W stosunkach z ludźmi był człowiekiem powściągliwym i nieufnym. Jeżeli wymagały tego okoliczności, brał udział w bieżących wydarzeniach, ale jeśli tylko mógł, starał się pozostać na uboczu ceniąc ponad wszystko własną niezależność. Giorgio Bassiani, pisarz i krytyk włoski, który poznał Lampedusę w 1954 r. na zjeździe literatów w San Pallegrino Terme, tak pisze o autorze Lamparta: „Był to mężczyzna wysoki, korpulentny, milczący; miał twarz bladą tą szarą bladością właściwą ludziom z południa o ciemnej cerze. Widząc jego starannie zapięte palto, opuszczone na oczy rondo kapelusza, sękatą laskę, na której, idąc, ciężko się opierał, można go było wziąć na pierwszy rzut oka za – czy ja wiem? – jakiegoś generała w stanie spoczynku albo kogoś w tym rodzaju. Spacerował u boku kuzyna alejkami otaczającymi kursal i uczestniczył w obradach zjazdu zawsze milczący, z tą nieodstępną zmarszczką goryczy wokół ust. Kiedy zostałem mu przedstawiony, ograniczył się jedynie do lekkiego ukłonu i nie powiedział ani słowa.”¹

Podczas wspomnianego zjazdu Lampedusa zetknął się po raz pierwszy z krytykami i pisarzami włoskimi, jak G. Bassani, Giuseppe Ravegnani, Giuseppe Bellonci. Wkrótce po powrocie ze zjazdu zaczął pisać, nic jednak nie publikując; wtedy właśnie, między 1956 a 1956 rokiem, powstał Lampart. „Dwadzieścia pięć lat temu – powiedziała żona Lampedusy Bassaniemu – oznajmił mi, że zamierza napisać powieść historyczną, której akcja będzie rozgrywać się na Sycylii w momencie wylądowania Garibaldiego w Marsala i która skoncentruje się wokół postaci jego pradziadka ze strony ojca, astronoma Giulia di Lampedusa. Myślał o tej powieści bezustannie, ale nie mógł się zdecydować, żeby ją zacząć.”² Lampart* powstawał w Palermo, przy stoliku w kawiarni Klubu „Bellini” – Lampedusa przychodził tam wczesnym rankiem i pracował do godziny trzeciej po południu. Zaledwie zdążył przepisać powieść, wystąpiły u niego pierwsze objawy Choroby; umieszczony w jednej z klinik rzymskich, zmarł tam w kilka tygodni później (1957 roku).

Na wiosnę 1957 r. maszynopis Lamparta dotarł przypadkiem do rąk Bassaniego, który, oceniwszy wysokie walory powieści, postarał się o jej wydanie. W 1958 r. Lampart ukazał się u Feltrinellego, zyskał wkrótce ogromny sukces czytelniczy, otrzymał w 1959 r. nagrodę „Strega”, stał się najpopularniejszą i najbardziej dyskutowaną książką włoską.

Zadziwiająca jest reakcja dużej części włoskiej krytyki na tę bezsprzecznie jedną z najlepszych powieści włoskich. Wyrażając mimowolny podziw dla Lamparta, krytycy zarzucają Lampedusie, że jest to książka o przestarzałej technice pisarskiej, nie mającej nic wspólnego z Joyce’em i Proustem, że obraz Sycylii tkwiącej w wiekowym bezruchu i wrogiej wszelkim zmianom – jest z gruntu fałszywy, że autor w wyborze tematu i epoki wzorował się na Wicekrólach Federiga de Roberto (1866-1927), a swoisty humor zaczerpnął od współczesnego pisarza sycylijskiego V. Brancatiego, że naśladował nawet Ariosta w niezapomnianym opisie Donnafugaty. Ostatnio wreszcie, kiedy sukces światowy Lamparta stał się rzeczą bezsporną, kiedy we Włoszech osiągnął on rekordową ilość nakładów, został przełożony na kilkanaście języków, posądzono Lampedusę o plagiat, dokonany rzekomo na książce jego przyjaciela, sycylijskiego prawnika Giuseppe Maggiore, który zmarł w 1954 r. Bohater jego powieści Sette e mezzo (Siedem i pół³) nazywa się wprawdzie również książę don Fabrizio i ma siostrzeńca przypominającego Tancreda, ale zasadniczo na tym podobieństwo obu książek się kończy, a i w tym wypadku słuszną wydaje się sugestia francuskiego krytyka, że pierwowzorów tych postaci należałoby szukać raczej w rodzinie Lampedusów niż Maggiorich. Akcja Sette e mezzo rozgrywa się w 1866 r. w czasie sycylijskiej rewolty wymierzonej przeciwko zjednoczeniu Włoch, gdy tymczasem Lampedusa przeskakuje w Lamparcie okres między 1862 a 1883 rokiem. Książka Maggiorego jest rozgadana, ciężka, uginająca się pod nadmiarem erudycji, aforyzmów i wszelkiego rodzaju stylistycznych ozdóbek. Lampart jest dziełem wielkiego talentu, i ze względu na treść, i na formalne walory jego prozy. Louis Aragon jeden z pierwszych dostrzegł wartość tej książki mówiąc, że to „jedna z wielkich powieści tego stulecia, jedna z wielkich powieści wszystkich czasów i kto wie […], czy nie jedyna powieść włoska”⁴. Jego zdaniem, „przewyższają Lamparta tylko Narzeczeni Manzoniego”⁵.

Urok tej powieści polega nie tyle na przejmującej lekcji historii, której nam udziela Lampedusa, ale przede wszystkim na przekazaniu nam swoistego, urzekającego sposobu widzenia ludzi, miejsc i rzeczy. Jest w tym i żal za minioną bezpowrotnie przeszłością i ostra, realistyczna ocena tej przeszłości, swoisty humor i urzekająca ironia, piękny, oszczędny styl, zdolność uchwycenia w jednym geście, powiedzeniu czy spojrzeniu, w jednym obrazie – ludzi i wydarzeń, i umiłowanie bez reszty urody starych pałacowych wnętrz, „kruchego uśmiechu” kryształowych kwiatów świecznika, i spokojny smutek towarzyszący obecnej w całej książce wizji śmierci, która księciu Salina łagodzi najtrudniejsze chwile życia.

I jakkolwiek prototypem księcia był dla Lampedusy jego pradziad Giulio di Lampedusa, książka ma dużo cech autobiograficznych, jej wydarzenia i problematyka widziana jest oczyma nie pradziada, ale wnuka.

Oprócz Lamparta Lampedusa pozostawił nie wydany dotąd zbiór szkiców o pisarzach francuskich XIX w. (takich jak Stendhal, Merimée, Flaubert) oraz trzy nowele i szkic biograficzny, które ukazały się w 1961r. pod wspólnym tytułem I racconti (Opowiadania). Szkic, noszący tytuł I luoghi della mia prima infanzia (Miejsca mojego dzieciństwa), zawiera luźne wspomnienia autora z lat dziecinnych, związane ściśle z dwoma rezydencjami Lampedusów: pałacem w Palermo i posiadłością w Santa Margherita Belicea, która stała się prototypem Donnafugaty. Nowela Il mattino di un mezzadro (Poranek don Battassana) miała być, wedle słów żony autora, pierwszym rozdziałem nie napisanej powieści pt. I gattini ciecchi (Ślepe kotki) i dalszym ciągiem Lamparta. La gioia e la legge (Radość i prawo) to obrazek z życia prostego, szarego urzędnika. Opowiadanie Lighea (Profesor i syrena) odczytane z taśmy magnetofonowej, gdyż autografu nie odnaleziono, jest rodzajem powiastki filozoficznej, o dużym podkładzie autobiograficznym.

Jadwiga Gałuszka

1 Ze wstępu G. Bassaniego do włoskiego wydania Lamparta.

2 Ib.

3 Nazwa gry w karty i zarazem aluzja do czasu trwania sycylijskiej rewolty.

4 Z artykułu L. Aragona „Un grand fauve se lève sur la littérature: le guépard”, zamieszczonego w „Les Lettres Françaises” z 17 – 23 XII 1959, w przekładzie H. Szumańskiej-Grossowej.

5 Ib.

* Nowe tłumaczenie Gepard