Emil miał trzech duchowych ojców i bibliotekę

 Trzech ojców

Emil miał trzech duchowych ojców i bibliotekę. Tymi ojcami byli: wielki pisarz, filozof Joachim i cielesny ojciec Emila.

Wielki Pisarz.

— Pan cierpi na artystyczną eiaculatio praecox99. Rozumiemy się? Nie umie pan robić miąższu powieści, mięsa powieści. Robi pan same gwiazdy, pointy100. Są stłoczone i nie mają tła. Ale są świetnie wycelowane. (Tu spuścił oczy). Jeśli się pan nie zmanieruje, będzie pan kiedyś rasowym powieściopisarzem. Nauczy się pan wytrzymywać efekty, przygotowywać je jak wielki pianista crescenda.

Milczenie. Po czym całkiem cicho:

— I nauczy się pan rezygnować z efektów.

Emil próbował zmienić temat rozmowy i powiedział, że był na koncercie znanego pianisty. Pisarz spytał go ze zdziwieniem:

— To Ignaś jeszcze grywa?

Było w tym powiedzeniu takie oderwanie się od świata, że Emila przeszedł dreszcz wzdłuż kręgosłupa. „A dlaczego nie miałby grywać? On go zna. Dobrze zna. I to »grywa«. On także chciał być kiedyś pianistą. Są, zdaje się, w jednym wieku”.

— Tak, gra.

— Ja go słyszałem bardzo dawno, tak dawno... Widzisz, mnie, mój drogi, jest bardzo trudno stworzyć człowieka. (Emil był zaskoczony zmianą tematu i przejściem z „pan” na „ty”). Zlepia się go i skleja, i on ciągle nie chce żyć. Jest wykończony, dopasowany i martwy. Często okazuje się, że jest zbyt zrównoważony i zrobiony za logicznie. Wtedy psuję go, i nagle zaczyna się w nim coś poruszać. Wyrasta ze mnie powoli, jak roślina, żywię go, napycham go sobą. Potem, gdy nabierze aktywności, zaczyna żywić się sam, ssie ze mnie zdarzenia, w których chce brać udział, i zdania, które chce powiedzieć. To dobra oznaka, ale mnie to bardzo męczy. Wydaje mi się, że jestem zupełnie próżny, a on, ten embrion, jest żarłoczny i zjada mnie żywcem. Potęguje się to do pewnego, kulminacyjnego punktu, do momentu czarnoksięskiego: człowiek powieściowy odrywa się ode mnie i odpływa w życie na własną rękę. Po takim przeżyciu dostaję zawsze ataku histerycznego.

Cały ten monolog odnalazł Emil w nowej książce pisarza, która wyszła w dwa miesiące później: w dzienniku literata.

Filozof Joachim.

Duża, trójkątna głowa, biała czupryna w nieładzie, brązowe, błyszczące oczy, wąskie usta. Specjalista od determinizmu (dzielił go na przyczynowy, statystyczny i na determinizm koegzystencji, ale mniejsza o szczegóły). Praca habilitacyjna: Wędrówka pojęcia struktury od chemii i fizyki do psychologii i literatury. Współpracownik włoskiego pisma „Scientia”101, do którego pisywali Eddington, Bohr, Planck i Einstein102. Artykuł do „Revue Philosophique”103: Analiza pojęcia przypadku. Pogląd na istoty żywe: witalizm z pewnymi zastrzeżeniami.

Temperamenty: spala się w każdym zdaniu, napisanym czy wypowiedzianym, i odradza się w następnym. Obojętne, czy mówi do jednego słuchacza, czy do stu.

Podczas kolacji:

— Hm, prawda, pytasz... W ścisłym znaczeniu może być prawdziwe tylko zdanie, i to w sensie logistyki. (Łyżka jajecznicy). Zdanie na gruncie pewnej struktury, pewnego systemu. Jak to jest ze zdaniami powstałymi na podstawie indukcji, pytasz? To nie ma znaczenia. Newton też ułożył swój systemik dedukcyjnie, chociaż powstał on niewątpliwie na podstawie indukcji. (Łyżka jajecznicy). Dobre systemy dadzą się zawsze ułożyć w formie dedukcji. Tylko dziś nie ma na to czasu. Dziś odbywa się bieg na złamanie karku. A jak to jest z prawdą? Więc jeśli jest prawdziwe zdanie na terenie jednego systemu pojęć, nie musi być prawdziwe na terenie drugiego; ale może. (Łyżka jajecznicy). Ponieważ wybieramy aksjomaty dla każdego systemu intuicyjnie, a na aksjomatach ma się opierać zdanie, które ma pretensję do tego, by było prawdziwe, i reguły dowodzenia są w dużej części intuicyjnie wybrane, więc...

Żona:

— Janeczku, nie mów tyle, tylko jedz.

— Już jem.

Żona:

— Emilku, on musi iść przynajmniej o dwunastej spać. A ja widzę, że on będzie siedział do drugiej. Przyjdź, dziecinko, w niedzielę.

— Nie, nie, mnie to dobrze robi. Zrozum, Aniu, że ja sobie sam wyjaśniam...

Spojrzenie Ani. Filozof Joachim: — No, już dobrze, Aniu.

Filip.

— Słuchaj, stary, jak się czuje taki człowiek jak ty, który wie, że dziesięć lat wcześniej czy dziesięć lat później będzie musiał umrzeć?

Stary przypomniał sobie wszystkie kobiety, które miał, wszystkie sukcesy naukowe i to, że dziś właśnie, za czasów hitlerowskich, proszono go, by napisał artykuł o infekcji do Handwörterbuch der Heilkunde104, że jest jedynym, którego Akademia Umiejętności wysyła na kongres mikrobiologii w Nowym Jorku, i ponieważ był w dziwnie łagodnym humorze, odpowiedział:

— Moje życie jest pełne i zamyka się jak obwód koła.

Biblioteka.

Na pierwszym miejscu „święta trójca”: Tomasz Mann, Céline105, Montherlant106.

„Ten jest dla mnie najbardziej niebezpieczny, dlatego muszę go znać na pamięć. Chciałbym osiągnąć tę nonszalancką doskonałość, tę celną niechlujność, która od niechcenia jak gdyby utrwala to, co innym przecieka przez wiersze jak woda przez palce. Jego zdania są napięte jak łuki, jak pupa młodej dziewczyny”.

O Czarodziejskiej górze powątpiewał, czy w ogóle została napisana przez człowieka. Gdy ukazały się Historie Jakubowe107, powiedział:

— To było nieuniknione. Temu człowiekowi została tylko Biblia.

Céline. „Najsilniejszy środek wybuchowy w literaturze. Gdyby się chciało trochę przesadzać, można by powiedzieć, że jego zdania mogą zabijać”.

Potem szli: Proust, Joyce, Kafka, S. I. Witkiewicz. „Książki dobre” to były książki Huxleya, du Garda, Malraux i tak dalej. Z literatury rosyjskiej uznawał tylko Dostojewskiego i Babla. Miał słabość do pewnych młodzieńczych książek Čapka Krakatit i Męka Boża108, Rilkego Opowieści o Panu Bogu109, Hessego Wilk stepowy110. Kilku ulubionych autorów, należących do historii: Villon, Brantôme, Aretino, Laclos, Musset, Flaubert (tylko Bouvard i Pécuchet111), France.

Potem listy, listy, listy. Marianna d’Alcoforado112, Cartas de Santa Teresa de Jesús113, listy Verlaine’a, listy Balzaka. Poza tym plotki: Saint-Simona, Eckermanna, Franka Harrisa. Książki ekscentryczne: książki o śmierci, zawierające wspomnienia i relacje tych, co spadli z czwartego piętra i pozostali przy życiu, górników zasypanych w kopalni, ludzi pochowanych żywcem; książka Paula Lukasa o snach; o wszystkich proroczych snach, od snu pewnego faraona pod Sfinksem; książka, w której były maski pośmiertne; książka o tatuażach berlińskich prostytutek; książka, w której były twarze sfilmowane przed zgonem.

Psychologia: Büchlera Der menschliche Lebenslauf als psychologischer Problem114 i Russella Podbój szczęścia. Były to dwie jedyne — jak uważał — książki, które były podstawą tego, co miał napisać w przyszłości; coś pośredniego między poradnikiem życiowym a psychologią życia. Poza tym charakterologia115, psychologia kobiet.

Filozofia: Heidegger, Jaspers, Husserl, logistycy116. Dosyć nudzenia.

Stół Emila: maszyna do pisania, bałagan, papiery. Kurz osiadał na nich. Ale biada temu, kto by je próbował ruszyć. Kunsztownie wyciągał małą karteczkę spod stosu książek, na której było napisane: „Czym bardziej nauka traci na rzeczywistości (Einsteina ślad zdarzenia w czasoprzestrzeni), tym bardziej prawdziwa sztuka staje się irracjonalna”. Napisał to na bankiecie z okazji czterdziestolecia pracy naukowej ojca i specjalnie w tym celu poszedł do klozetu. Na tym samym papierze klozetowym: „Uczucia mają pewną granicę górną, poza którą się nie mogą posunąć. Gdyby istniał termometr uczuciowy, wskazywałby tę samą temperaturę w następujących wypadkach: 1) dziecko gubi zabawkę; 2) komuś umiera matka; 3) bogaty człowiek traci jedną czwartą majątku; 4) biedny człowiek traci cały majątek; 5) kogoś zdradza kochanka, do której nie jest zbyt przywiązany. Jedynie rozumowo oceniamy te wypadki różnie. Temperatura uczucia jest ta sama”.

Na stole i na tapczanie leżały otwarte trzy książki: Das Leben, praca zbiorowa o zagadnieniu życia („książka, którą muszę przeczytać”), Lacroix Histoire de la prostitution, tom o prostytucji w średniowieczu („książka, która mi sprawia przyjemność”), Galsworthy Saga („książka, którą się czyta tak, jak się pije wodę”). Te trzy książki czytał na zmianę.

Na zmianę też podchodził do fortepianu i grał Debussy’ego Dziewczynę o lnianych włosach117 lub, gdy był zdenerwowany, drugi temat Appassionaty (od trzech lat umiał tylko połowę pierwszej części).

Czytał dużo; szybko, często powierzchownie. Ale sondował te miejsca, które mu były potrzebne, głęboko i błyskawicznie; odnajdywał je, czasem ukryte w nieoczekiwanych miejscach, na przestrzeni olbrzymiej książki, instynktem zawodowego różdżkarza, poszukiwacza wody. (Z Uczty Platona wypisał tylko to miejsce, w którym jest mowa o leczeniu histeryczek).

I gromadziły się fakty, teorie, wyniki doświadczeń, wzdłuż jego hipotez, czasem nie całkiem świadomych, jak opiłki żelaza gromadzą się wzdłuż namagnetyzowanej sztabki.

Na marginesie

A teraz w końcu Emil (tu kończył jakąś bazgraninę, ale ponieważ to jest mało interesujące dla tej powieści, to ją opuszczono):

„................................................................................

A więc:

1. Analogia z koncepcją prawdy Joachima. Wspólny chwyt myślowy. Dzieło sztuki może być tylko na gruncie danego kompleksu epoki, kultury, zwyczajów itd. — dziełem sztuki. Prawda może być tylko na gruncie pewnego systemu logicznego — prawdą.

2. Pisanie efektowne uniemożliwia pisanie prawdy. Ponieważ to zdanie jest efektowne, ergo118...

3. To nie było powiedziane na serio. Prawidłowo: pisanie na efekt uniemożliwia czasem pisanie prawdy. Zbadać rolę prawdy jako środka artystycznego; ale też chcąc powiedzieć prawdę, można (czy też musi się?) użyć środków artystycznych.

4. Freud jest diabelnie efektowny i temu zawdzięcza swoje powodzenie, niezależnie od stopnia prawdziwości swoich teorii. Newton i Pawłow119 są nieefektowni. Kopernik był tak nieefektowny, że wydano mu książkę za pozwoleniem Kościoła120. Galileusz był dla współczesnych tak efektowny, że miał duże nieprzyjemności i dopiero przez niego książka Kopernika dostała się na indeks. Gdyby nie on, Kopernika zostawiono by w spokoju. Einstein jest efektowny, pomimo że rozumieją go tylko specjaliści. À propos E.:

Doc. M. mówił, gdy był u nas, że Poincare121 wyraził te same przypuszczenia, co E., ale E. w swojej pierwszej książce, a P. w swojej ostatniej.122 (Zobaczyć, jaki tytuł książki E.). Należy tu wziąć 3 fakty pod uwagę:

a) P. wyraził te przypuszczenia ze wszystkimi „może, gdyby, prawdopodobnie”.

b) P. był u szczytu i końca swojej kariery naukowej i nie mógł ryzykować takiej teorii; być może nie miał siły o nią walczyć, bo był stary.

c) Wobec P. Einstein był nieukiem. Nie był obciążony wiedzą, a ten balast jest bardzo ciężki. Nie napotykał na każdym kroku teorii sprzecznych ze swoją. I był młody.”

Emil gryzł pióro jak uczennica, która nie wie, co ma napisać na zadaniu szkolnym.

„Istnieją dziedziny nauki płytkie i szerokie. Do nich należy psychologia. Istnieją też bardzo głębokie i wąskie; do nich należy fizyka. Dojść do tego, aby samodzielnie pracować nad fizyką teoretyczną, trzeba po skończeniu uniwersytetu najmniej pięć lat studiów. Nasuwa się porównanie z kretem, który musi przejść bardzo długi i skomplikowany kanał, aby móc zacząć kopać dalej. Jednym słowem, trzeba patologicznych zdolności uczenia się, aby móc myśleć o pracy naukowej na własną rękę.

Tutaj powstaje trudność psychologiczna:

1. Jednostki obdarzone łatwością przyswajania sobie wiadomości są rzadko zdolne do samodzielnej pracy.

2. Ten, który dociera do celu, jest zmęczony i ogłupiony uczeniem się. Tak, ogłupiony. Przy psychologii szanse zdolnych jednostek są większe, bo psychologia znajduje się ciągle jeszcze w stadium rozwoju, w którym znajdowała się fizyka w epoce Galileusza. (Ma też mało szans na rozwój w głąb). Więc odpada droga kreta.

(Porównanie z kretem jest też słuszne dlatego, że specjalizacja w poszczególnych naukach idzie tak daleko, że tylko nieliczni uczeni wiedzą, co dzieje się w spokrewnionych dziedzinach).

Teraz widać, dlaczego takie nauki, jak psychologia, nazwałem płytkimi. Każdy, kto tylko posiada odpowiednią głowę, może zacząć kopać swój własny — mniej lub więcej głęboki — dołek. Ja też”. (...)

Leo Lipski
10 lipca 1917 w Zurychu
Zm.
7 lipca 1997 w Tel Awiwie
Najważniejsze dzieła:
Dzień i noc, Piotruś, Niespokojni
Polski pisarz emigracyjny. Urodzony w inteligenckiej rodzinie żydowskiej w Szwajcarii jako Leo Lipschütz, dzieciństwo i młodość spędził w Krakowie. Uczył się w Gimnazjum im. Adama Mickiewicza, a następnie w Gimnazjum św. Jacka, studiował na wydziałach filozofii i psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Debiutował w wieku 15 lat na łamach pisma „Kuźnia Młodych”, ogółem przed wojną opublikował na łamach czasopism dwanaście drobnych utworów prozą. Po wybuchu wojny, we wrześniu 1939, uciekł do Lwowa. W 1940 został aresztowany przez NKWD, więziony krótko na Brygidkach, a następnie zesłany do łagrów w pobliżu Uglicza, gdzie pracował przy robotach leśnych, a potem przy budowie kanału Wołga-Don. W 1941 uwolniony na mocy paktu Sikorski-Majski, wstąpił do Armii Polskiej Andersa, przeszedł zapalenie płuc, po ewakuacji z ZSRR do Persji zapadł na tyfus plamisty. Po rekonwalescencji w Teheranie został zwolniony z wojska, pod koniec 1943 wraz z grupą Żydów wyjechał do Palestyny i dzięki stypendium rządu polskiego w Londynie wznowił przerwane studia na uniwersytecie w Bejrucie. W 1945, mając 27 lat, został porażony prawostronnym paraliżem ciała, który z biegiem czasu postępował, uniemożliwiając mu samodzielne poruszanie się, później także mówienie i pisanie. Na stałe zamieszkał w Tel Awiwie. Dzięki znajomości z Giedroyciem opublikował w Paryżu zbiór opowiadań Dzień i noc (1957, wyróżnienie nagrodą "Kultury") oraz mikropowieść Piotruś (1960). Swoją powieść Niespokojni, zaczętą przed wojną i zrekonstruowaną w 1948, udostępniał do druku tylko we fragmentach, uznając za wymagającą dopracowania. W 1996 został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski."

Leo Lipski

Niespokojni